АБАЙДЫ ӘЛЕМГЕ АЛҒАШ ТАНЫТҚАН...

Заңғар жазушының туғанына 119 жыл

 

АБАЙДЫ ӘЛЕМГЕ АЛҒАШ ТАНЫТҚАН...

 

Қазақ елі патша үкіметінің үш ғасырлық отары болған кезінде де, Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік дәуірде де төрткүл дүниеге жете танылмаған еді. Қазақ деген ұлттың болмыс- тіршілігін, оның қандай халық екендігін, айтулы адамдарын, ақын-жырау, шешен билерін, салт-сана озық дәстүрлерін ғұлама жазушы М.Әуезов өзінің атақты эпопеясы «Абай жолы» арқылы  күллі әлемге танытты. Орыс, ағылшын, француз, неміс, Азия мен Африка елдерінің тіліне аударылған соң, бүкіл дүние қазақ халқы мен оның данышпан ойшыл, философ ақыны Абайдың кім екенін білді.

Ел аузындағы  «Абай десек, Мұхтар, Мұхтар десек Абай» дейтін сөз дәл айтылған. М.Әуезов осы Абай үшін отқа да, суға да түскен жазушы. Оның өзі де, Абай да ескішіл бай феодалдың тұқымы, алашшыл, ұлтшыл деп қудаланды. «Абай жолы» қазақша жазылып біткен соң, орыс тіліне, кешікпей одақтас республика халықтарының тілдеріне аударылды. Әсіресе, Евразия елдерінің тілдеріне аударылған соң «Абай жолы» бүкіл әлемге мәшһұр дүниеге айналды.

Кезінде Канаданың «Нозерн Нейборс» журналы: Қазақ дегеніміз қандай ержүрек, неткен кеңпейіл өнерлі халық. Бұл туралы бұрын соңды мардымды ештеңе білмегенбіз деп жазса, Камерун елінің жас жазушысы Бенжамин Матип: «Мен бұрын қазақ деген халықты естіп көрмеген едім. М.Әуезовтың ағылшын тіліндегі ғажайып кітабын оқып, Қазақтың кім екенін білдім. Мен қазақ халқының тамаша ақыны, ардагер адамы Абаймен таныстым» деді.

Француз дың белгілі «Юманите» газеті: «Абай арманға бөлейтін кітап», Абай – қазақтың «Илиадасы» деп бағалады. Орыстың атақты жазушылары, одақтас республикалардың белгілі дегдарлары да Мұхтардың ерекше талантынан туған ұлы туындыға тәнті болып, жер-көкке сыйғызбай мақтап, үздік бағаларын берді.

Әуезов әуелде ел аузынан жинап,  Нүрсейт қолжазбасын толықтырып, Абайдың өмірбаяны мен шығармашылығын ғылыми түрде зерттеп, оның толық жинағын бастырды. Осыдан соң ұлы ақын жөніндегі көркем шығарманы қолға алды.

  1942 жылы «Абай романы» жарық көрді. 1949 жыл оған Сталиндік сыйлық  берілсе, кейін «Абай жолы» эпопеясы үшін ол уақытта Нобель сыйлығынан бір  кем түспейтін Лениндік сыйлық берілді.

Алайда, осындай орасан зор құрмет  пен даңқтың  биік шыңына ол талай да талай, тар жол тайғақ кешулерді бастан кешіре отырып жетті, тауқыметті жолдарды жеңе білді. Оған шығармашылыққа бой  ұрып, өндіріп жазуға заманы мүмкіндік бермеді.

 Ресейдегі Қазан төңкерісінен кейінгі қызыл боп, ақ боп айқасқан азамат соғысы аяқталған соң кеңес үкіметі есін жиып, аяққа тұрды. Үстемдік алған соң ежелгі қарсыластарының артынан шам алып түсіп, шетінен «Халық жауы» атандырып жаппай жазалау науқанын бастады. Ұлт зиялыларын дарға асып, атып, ібір-сібірге жер аударып тұтқын лагерлеріне жүздеп, мыңдап малша айдады. Асыра сілтеу үстемдік алды.

Осы кезде тарих аренасына шыққанына үш - төрт ақ жыл болған «Алашорда» үкіметі де таратылып, шетінен ауыр жазаға тартылды. Сол «қара тізімге» нақақтан - нақақ  М.Әуезов те ілікті.

Оған саяси басқарманың тергеушілері, қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымына қатысушы, Орта Азиядағы бастамашылардың қозғалысына жетекшілік жасаған, кеңес өкіметін құлатуды мақсат еткен деп жалған айып тақты. Бұл бұл ма жүзге, руға, жікке бөлінгіш қазақтардың өзі, әсіресе әдеби шығармаларды талдауға өрелері жетпейтін іші тар, өздерінен асқанды көре алмайтын көптеген ақын-жазушылары Мұхтардың шығармаларын мансұқтанған мақаларды қарша боратып жазды. «Әуезов саясатта да, әдебиетте де буржуазияшыл, ұлтшыл, қазақ байларының идеологы», ол өзінің барлық шығармаларында қазақтың тіршілігін өткенді көксеген байдың көзқарасы арқылы баяндайды, қазақтың ескілігін-азаматшылығын жырлайды, қазақтың хандарын, аңызға айналған батырларын, «данышпан» билерін, ардагер ақсақалдарын және феодалдық сал-серілерді мадақтайды, мақтағанда да үнемі жағымды, бүгінгі күннің өзінде де оларды қадір тұтуға, үлгі етуге болатындай бейнеде «суреттейді» -деп кінәлады.

Колчактың тұсында, «Алаш орданың» шығыс бөлімінің белсенді кайраткерлерінің бірі ретінде Әуезов Колчакқа қарсы күрескен жоқ. Әуезов Колчакпен одақтаса отырып болшевиктерге, кеңес өкіметіне қарсы күресті деп пәле жапты. Жалған айып тақты. Осындай қаралаулардан кейін  М.Әуезов тұтқындалып 1930 жылы түрмеге қамалды.

Мұқтардың өзінің ерекше зейін, зердесінің үстіне алған білімі де келісті еді. Ол 1907 жылдан 1917 жылға дейін Семейде оқыды. Онда бес кластық орысша училищені, кейіннен семинарияны жақсы оқып бітірді. Ленинград университетінің филология мамандығын алды. Мұхтар арабша, қазақ пен орысша да жақсы жаза білетін. Осының арқасында түрмеде  отырып, «Қазақстан правдасы» мен «Социалистік Қазқстан» газеттері арқылы өзінің  «Жаңлыс қадам», «Қателіктерін» мойындап кешірім сұрап хат жазды.

Осы әрекетінің арқасында қазақтың бағына атылып кетуден аман қалды. Бірақ 64 жас ғұмырының 20 жылы аңдуда, қуғында өтті.

Оны 1953 жылы Республика Қауіпсіздік комитеті тағы да қайта тұтқындамақ болғанда жанашыр шәкірттері ретін тауып Москваға ұшырып жіберді. Сөйтіп қазақтың ғұлама жазушысын, Абайды әлемге алғаш танытушы ұлы адамды кезекті  кеңестік жазалаудан аман алып қалды.

Амал не, 1961 жылы Үлкен ғалым,  ерекше талант иесі, ғұлама академик дүниеден озды. Бірақ артына мәнгілік өлмес, өшпес мұра қалдырды. Абай мен Мұхтардан қалған бұл мұралар қазақ халкының мәңгілік сусындар руханияты. Бұл екі ұлы адамнан қалған мұралар  ешқашан маңызын жоғалтпайтьн ғажайып құндылықтар.

 

Марат ТҮҢЛІКБАЕВ,

Абай ауданының ардагерлер

кеңесінің төрағасы                                              

 

Мақаланы бөлісу

Пікір қалдыру үшін тіркелу

Біз туралы

Бас редактор: Байтусов Нуржан Мейзханович   

Тілшілер:  Сарсенбина Анар Қабдуалиқызы

Тілшілер: Рақымбекқызы Тоғжан 

Компьютерде теруші: Дукенбаева Баян 

 

 

Сайт материалдарымызды пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті.

Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін.

Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Соңғы жаңалықтар