Тарих толқынында

«Әке жолдас өлім ортақ» - деген екен киелі бабамыз Би ата

         Ұлтымыздың тағдыры таразыға тартылып қара бұлт торлаған алапат апаттың төніп келе жатқанын сол кездегі ел басшысы, билердің биі, ұлылардың ұстазы, ақылгөй даналардың данасы, алыптардың атасы, бабалардың бабасы, аузы дуалы тарихи мемлекет қайраткері, іргелі мемлекет заңы «Жеті жарғы»-ның өмірге жолдама алуына ат салысқан Әз Тәуке ханның бас кеңесшісі Әнет баба, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке билер алдын ала білген. Осы билердің ақылымен Әз Тәуке хан «Мемлекеттік мәселелерді» шешетін хан кеңесін құрған. Кеңеске билер мен әскер басшылары шақырылған.

Кеңес хан ордасының астанасы Түркістан қаласы жанындағы «Битөбеде», Сайрам қаласы маңындағы «Мәртөбеде» және Келес өзені бойындағы «Күлтөбеде», бүгінгі ел аузында айтылып сақталған «Мәртөбеге мамырда бар», «Күлтөбеде күнде жиын» деген киелі сөздер содан қалған.

Қазақ жұрты XVIII ғасырдың басында Алтайдан Еділге дейінгі алып даланы қамтитын біртұтас іргелі мемлекет еді.

Өкінішке қарай, Әз Тәуке хан (1680-1718 жж) дүние салғаннан кейін хандардың таққа таласу сүргініне байланысты алауыздыққа ұшырады. Ресей, Қытай империяларының көз алартуы, жоңғар шапқыны Қазақ жерінің талай мәрте таласқа, ханталапайға түскені тарихтан белгілі. Жерін жау таптап, қазақ біртұтастығынан айырылып, ұлтымыздың тағдыры таразыға тартылған, тіпті ұлт ретінде құрып кетудің сәл-ақ алдында тұрған күрделі кезеңнің бірі, халқымыздың басына қара бұлт торлаған «Ақтабан шұбырынды- Алқакөл сұлама» атанған уақыт.

«Ер сын сағатта танылады», ер мен жерін, жан кешті жан пидада жол тауып, кекті жерде текті болған, ерлігі ел есінде сақталған, еліне қорған болған, есімі елге ұран болған, Ру атымен аталған, Ұлт батыры – Тобықты Жігітек-Жандос батыр Олжайұлы.

Кешегі кеңестік идеология халықтың санасын лайлап, әрі –сәрі күйге түсіргенінің салдарынан біз төл тарихымызды әлі түгендей алғамыз жоқ. Қазақ тарихының әлі күнге дейін бір ізге түспей бақ күңдестікпен, көреалмаушылық, өзінің құлқыны, мәнсаптың тағы үшін тұсалып, тұмшаланып, ауыздықталып, қайырымсыз қабақ, немкетті көңілдің көлеңкесінде, кейбіреулердің бәсеке құралына, қолшоқпарға айналып жатқандығы сондықтан.

Ел мен жердің иесі, табынатын киесі, қаһары – ұран, рухы - бойтұмар, киесі- қорған, даулы жерде дауылпаз болған, сөз бастаған дуалы шешен, қол бастаған батыр, Тобықты елін тарыша шәшіліп, қурай паналап, қайың сауып, тозаң болып тозған елдің басын біріктіріп, құрап ата жұрт Хан-Шыңғысқа алып келіп, мәңгілік Тобықты елі етіп орналастырған Ұлы көшбасшы көсем Би Кеңгірбай бабаны ұлықтаймыз деп оның әкесі жүректі, әруақты Жігітек-Жандос батырға деген құрметімізді азайтып алғанымыз жасырын емес. Тарихта жоңғарлармен күресте елім деп еңіреп, жерім деп күңіренген аты да бар, заты да бар батыр бабаларымыз лайықты бағасын ала алмай келе жатқаны анық.

Атақты ғұлама Байкөкше ақын «Кеңгірбай Би» деген дастанында Жігітек батырды жазған. Онда қазақ батырларының жорықтары ерекшк айтылып, жоқтау жыр етіп ел іші пайдаланылған. Бидің әкесі Жігітек-Жандос батыр егжей-тегжейлі толық жырланған, дастанынан бізге жеткені аз, ұмытылған, жоғалған.

Атақты Мұхтар Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясында «Бұл бір адам айтқысыз ауыр кезеңде» ата жауымыз жоңғарларды талқандауға қазақ батырлары баға жетпес ерлік, теңдесі жоқ үлес қосты. Сол замандағы батырдың бірі, бірегейі, ірі тұлға, туған елім, жерім деп қан сорып, қан түкірген, тектінің тұяғы, қыранның қияғы, қаһарлы батыр Жігітек-Жандос деді.

Алтайдың ақиығы Оралхан Бөкей «Айпара Ана» деген еңбегінде «Жігітек 9 жасында ат жалын тартып мініп, бес қаруын асынып, Терісаққан өзенінен жауға аттанды»- дейді.

1723-жылы жоңғарлар жетпіс мың жасағын жеті он мыңдыққа бөліп, шабуыл жасады, қазақ халқы ауыр қырғыншылыққа ұшырады. Халық ата қонысынан, ата-жұрттан ауды.

Тобықтылар Жайықтан асып Ордың Қара ағашына дейін барды. Мұғалжар мен Терісаққан, Ырғыз, Қоскеңгір өзендерінің көп жылдар Торғай Ақтөбе бойын мекендеген Тобықты Әнет бабаның інісі Әйтек ұрпағы Олжай балалары Айдос, Қайдос, Жандос Үш Олжай деген атпен тарихта қалды (Абай жолы).

Олжайдың ортаншы ұлы Қайдос Қаратауда қалмақпен болған соғыста өлді. Әйелі Айсана Бөкенші 3 жаста, Борсақ (азан шақырған аты - Шегедек) емшекте екі баламен жесір қалады. Қазақ зыңдан, түрме салмаған. Тәуір асын аузынан жырып, сыйласына сақтаған. Жетімін тастамаған, жесірін қаңғыртпаған. Ата салт-дәстүрі бойынша сол әулеттін біреуіне немесе сүйген, ұнатқан адамына қосады. Айсананың көңілі бойдақ қайнысы Жігітек-Жандоста болады.Үш Олжайдың үлкені Айдостың құдай қосқан қосағы, жары Айпара абысыны Айсанамен күндес.Екеуінің қосылғанына кедергі жасап, алдырмайды. Әріден бізге жеткен тарихта айтылғандай Айдос- жуас, момын, шөккен түйеге өздігінен міне алмайтын, ырыс-құт қонған, шемен-шартық болған.

Кіші кенже қайнысы Жігітек–Жандосты ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап, өз мүддесіне пайдаланған. Бұған ашуланған Айсана еліне, әулетіне жетімі мен жесірін қаңғыртқан деген сөз ерсін, сүйектеріне, тұқымдарына өмірі мазақ, қара таңба болсын деген егеспен, екі баласымен қалмаққа сатылып кеткен сартқа тиіп кетеді.

«Кіші қайным Жандос - ұрпақ қымбат, қанымызды жат жұртқа жауыңа ит емгендей телміртпе. Екі тамшы қан – екі ата ел. Тұқымсыз әке қу сүйекпен тең, аған Қайдосты тұқымсыз дегізбе, ел үшін адал өліммен аттанып кетті. Асығыстық-қатер, қысылғанда медеу, сүрінгенге сүйеу, жалқы жолдасын – сабырлық. Тірі әкелуге шаман келмесе, өлтіріп кет, ертең жау болып өзіңді шабады. Өмір тар, кесіп айтқаным - шешіп айтқаным»- деді Айпара.

Жандос Торғайдағы Терісаққан өзенінен 9 жасында қалмақпен қазақтың майдан шебіне аттанып, жан алып, жан берісіп, шыдамдылық, табандылық, қажыр-қайратпен екі інісін – Бөкенші, Борсақты ботасы өлген түйенің екі емшегіне теліп, емізіп, қоржынның екі басына екеуін салып, түйенің беліне асып, артып елге алып келеді.

Айпара анамыз емшек сүтін бермесе де, елік сүтін беріп асырайды. Жандос-Жігітек қалмақ шолғыншыларының қолына түседі, қайдан келесін дегенге бошалап кеткен түйемді іздеп келемін дегеніне бес қаруын асынған Жандосқа сенбей, секем алып, кигізге орап, астына от жағып, бырысып қалай өлер екен деп, сайқы-мазақ етісіп отырады. Аспанда бір топ қара бұлт пайда болып, жаңбырдың исі сезіліп, күн күркіреп найзағай шатырлағанда, шошынып, әбігерге түсіп, қалмақ шолғыншылары аттарына міне салып шаба жөнеледі. Кейгіз өртеніп, әулие, киелі әруақтылығы басым болып Жандос-Жігітек тірі қалады. Осы әруақтылық қасиет қан арқылы тұқым қуалап үлкен Ұлы әруақты Кеңгірбай Биге және немересі Ералы әулиеге дарыды. Бұл трихи шындық. Ауылдың ғұлама ақсақалдары: Сартта бала көп болушы еді, жанында басқадай балалар болды ма?- деп сұрапты. Болды, жауды аяған жаралы, кек қуады деп өлтіріп кеттім -, депті. Қазақ жолы қанағат, Жігіт-ақ екенсін, Жігіт-ақ, Жігіт-ақ! – деумен елі, халқы Жандосты Жігітек деп атап кеткен.

Олжайдың баласы Айдос, Қайдостан кейінгі кішісі, кенжесі болғандықтан да Кішекен деп те атап, ел Кішекен ауылы деседі. Азан шақырып қойған аты Жандос- Жігітек-Кішекен елі қойған ат.

Ел көшкенде күш көлік, мықты сабаз, атан түйелер. Бір жуас түйеге қомдап, екі кебеже артады. Бір кебежеге жетім Бөкенші, Борсақты, екінші кебежеге шемен-шартық Айдосты салып, аумайтындай етіп теңестіріп, арқанмен тартып, байлап қояды. Айпара қайнысы Жандосқа өзінің немере сіңілісі Әшкенді алып беріп үйлендірген, қосқан. Ескі тарихтан бізге жеткен:

Айпара Әшкенменен абысынды,

Жігітек ортаға сал табысынды.

Шартығы мен жетімін теңдеп алып,

Елменен салысып жүр жарысынды – деген сөз қалған.

Тарихи деректерге сүйенсек Айпара ана орта жүздің Керей елінен шыққан, ел бастаған, қол бастаған батыр, Ер Жәнібектің қызы.

Абылай екі жүз шолғыншы жасақты басқарып келе жатып, жаудың негізгі әскерлері тұрған жеріне тап болады. Абылай асқан ерлік көрсетіп, шағын қолмен шабуыл жасайды. Бұл жөнінде Ямышев бекінісінің коменданты Сібір губерниясының кеңесіне 1741 жылдың 1 маусымында жіберген мәлімдемесінде қалмақтар оларды қамап алып, сұлтан Абылайды жанында болған серіктерімен барлығы 35 адам ішінде Жолбарыс сұлтан, Жандос, Байқозы, Арғын батырлары бар деп жазылған.

Абылайдың қалмақ тұтқынынан 1740 жылы 1 қыркүйегінде құтқарылуы Ресей өкіметі Жоңғар хандығына Орынбордан жіберілген майор Миллер бастатқан елшілігінен еш нәтиже шықпай, Қалдан-Церен қабылдамай, кейін қайтарып жіберген. Абылай тұтқында серіктерімен екі жылдай болады. Қалдан-Церен Абылайдың кемеңгерлік қасиетін түсініп байқаған, өз саясатының мүддесіне пайдаланбақшы болады. Көкірегінде көзі, көкейінде өнеге сөзі бар қызыл тілдің шешені, Орта жүздің құты Қараменде биді қалмаққа елшілікке аттандырады. Келген қазақ елшілеріне қалмақтың қонтайшысы Қалдан: кәзір алдарыңнан бір-біріне ұқсас, бәрі бірдей киіндірілген жүз жігітті үш рет өткіземін. Соның ішінен тани алмасаңдар, хандарың жанындағы серіктерімен мәңгілік құлдықта қалады – деп шарт қояды. Елшілерден едәуір жерден бір рет өткізіледі, екінші рет өткізіледі, Абылайды ешкім тани қоймайды. Қазақ елшілері тығырыққа тірелгендей күй кешкен сәт туады. Енді үшінші рет өткізе бергенде Қараменде би алға шығып: Хан қарашы біз тұғыр, тұғырына мінбеспе!- деп саңқ етіп, төрт тағандап тұра қалғанда, Абылайда саптан сып беріп, оның арқасына отыра қалыпты. Абылайды тұтқыннан босата отырып, оған жоғары мәртебелі сый-сияпат көрсетеді, қалмақтың бір сұлу қызын қосады. Кенесарының әкесі Қасым сұлтан осы әйелінен туған деседі.

Екі жыл тұтқында болғанда жоңғарларға жасалған ең жойқын соққылар, табандылығымен, жүректілігімен, тапқырлығы мен батылдығына, батырлығына тәнті еткеніне мыңбасы Жандос-Жігітек батырға текті, кекті, дүбірің күшті, алып қаһарман батырсын деп, пайғамбардың ақ туын сыйлаған.

Тоғыз жасынан жауымен жағаласып, шепті бұзып, жан алып, жан беріскен, қазақ батырларымен тізе қосып, бір ұлыстан, бір әулеттен үзеңгі дос, сыйлас болған, бір әулеттің, бір атаның баласы аға –інілі Мамай батырға Жандос-Жігітек батыр мына аяусыз ажал келіп, шәйіт болсақ кейінгі ұрпақ бізді қайдан іздейді, тіріміз өлгенімізді, Түркістанға Әзірет сұлтанға, Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне апарып жерлейік деп серттеседі. 1752 жылы отыз жыл ат үстінде ұрпақ үшін қан төкті, ақылы мен қайратын, халқының бақыты мен бостандығына, азаттығына жұмсады.

Айтылған Уағда-серт бойынша батыр Мамай інісін Жандос-Жігітек батырды қалын қолмен апарып, қазақтың талай асылдарын қойнына алып жатқан Түркістанға қамырының басына найзасы мен ақ туын қадап қойып жерледі.

Тегін адамның Түркістанға жерленбейтіні тарихтан белгілі. Ол жерге хандардың ханы, батырлардың батыры, даңқы жер жарған әлемге әйгілі тұлғағалар ғана жерленеді. С. Сейфуллинның басына күн туғанда, шәкірттерін де қудалауға салған. Қырғыз асыңдар сендерді де тек қоймайды – деген Сәкеннің ақылымен шәкірті Тұлғажан ұлы Бөпебай ақын, журналист жол-жөнекей Түркістандағы бабасының басына тәуіп етіп сыйынады. Бабасы Жандос батырдың басына қойылған құлпытасында туған, өлген жылы өшіп қалған екен. Хадымша ескі әріппен жазылған. Оны Бөпебай оқи алмай, бір ғалым өзбекке оқытыпты.

«Арғын руының атақты қол бастаған батыры, руы- Тобықты Олжайұлы Жандос-Жігітек рухы»- деп жазылыпты. Ақ тудың шетінен ырым етіп, жыртып алған белгі білініп тұр. Менде шетінен жыртып, қамыр топырағын қоса тұмар етіп тігіп, аруағына сыйынып, мойныма тағып алдым.

Доссыз өмір бос, жауда болса бір досың болсын. Шын дос кеудеден жан шыққанша, бұл нағыз дос. Адал достық өмірлік ұлысқа ұран.

Жандос-Жігітек батырдың ұлы Тобықтының Кеңгірбай Биі: Біз Мамаймен «Әке жолдас, өлім ортақпыз»- деген ұран Құдайдың сөзіндей, аруақтың көзіндей тарихта қалды.

Мамай батыр 100-ге келіп, Шыңғыстауда қайтыс болып, батыр Жігітек Жандосұлы Кеңгірбай Би – әкемді қойып еді, мойнымда қарызы бар - деп Мамайды Түркістанға апарып жерледі. Достықтың дәлелі осы. Кездесумен қоштасудың арасын жалғастырып жататын адалдық пен амандық, қимас дос, сыйластық – алтын тақтан кем емес. Достықты түсіну – Қиямет. Асыл арман өз халқының қара дауылдай өксігін, мұңын, зарын, ауыр қайғы мен қасіретін көрген Жандос-Жігітек батыр қара нардай азаттық пен бостандықты арман еткен. Тәуелсіздік алғанымызға байланысты Хандар мен батырларымыздың 550 жылдығында іске асты.

Алдына кеп тәу етсең де қай күні,

Еске салар Ерлік пенен Қайғыны.

Мына тұрған қола мүсін, бауырлар,

Біле-білсек, атамекен айбыны.

 

 

                                                                  Совет Орынғожаұлы Шаланов

                                                                           Еңбек ардагері

Қасиетті Кеңгірбай би

Қасиетті Кеңгірбай би

 

                                                                                                       Ау, Би ата, ардағым,

                                                                                                          Қоғамның көріп азғанын.

                                                                                                     Ұғымынан ұрпақтың,

                                                                                                    Ұмыт бола жаздадың.

                                                                                                       Ел шетінде жатып- ақ,

                                                                                                 Еліңді бірақ қорғадың.

                                                                                                     Дертті адамды емдедің,

                                                                                                     Кекті адамды арбадың.

                                                                                                   Қайда жүрсек әйтеуір,

                                                                                             Қолдап жүрді аруағың.

                                                                                                        Т. Жанғалиев

 

«Атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі» деп халқымыз бекер айтпаған. Кеңгірбай би ата ерекше қасиетті, ойлы философ, кемел ақыл иесі, батыл да, батыр жүрек, өткір, өр мінезді, турашыл, бірбеткей, екі сөйлемейтін, жасқанып, жасуды білмейтін, қайсар, алғыр, сертіне берік, өзіне қатал, кем- кетік, жетім- жесірге мейірімді, рахымды, ашық- жарқын, көпшіл, опасыздыққа, өтірікке, зұлымдыққа кекшіл, жаны қас, дос- жатқа абыройлы, сыйлы, отбасы, жақын туыстарына ерекше қадірлі, намысқой, әділетшіл, шұрайлы, тілге бай, сергек, сезімтал, бос сөзге сараң, ұғымтал, талапты, киелі, саясаткер, көсем, елші, батыр, ақын, ойшыл, білімпаз, психолог, заңгер, тәрбиеші, шыңдалған шешен тілді болған. Осы қасиеттердің барлығы бір кісіден табылса кемел- дана болмай қайтеді. «Ақыл- арқан, ой- өріс, тіл- қазық» деген осы. «Би дегенің – бір кемел, жүз жылда туады», -деп Төле би тегін айтпаса керек.  

Өз заманындағы исі Тобықтының көсемі, иесі, кейінгі ұрпақтарының киесі, сиынатын аруағы болған Кеңгірбай би 1735 жылы Кеңгір өзенінің бойында туып, 1825 жылы Шыңғыстауда дүние салды. Елдің жердің қасиетін танып білген Шыңғыстауды Тобықтының құтты мекен етіп, таңдауы ерекше қасиет.

                             Тобықтының Кеңгірбайы – болат тұлға, ақылы зор,

                   Алдынан бұрын байқар- құрылса тор.

                   Кешегі «қол күші, қол найзаның» заманында,

                 Тобықтыны Шыңғысқа әкеп, қондырған – ол.

            Кеңгірбай би мен Мамай, Тоқтамыс, Қарабас, Жанан батырлары бастаған Тобықты жұрты Семейтау, Көкен, Шаған өзенінің бойында, Қарақорық , Шыңғыстауды сілемелі Қыдыр, Орда, Көкен, Доғалаң, Ащысу өңіріне ертіп ірге тебеді. Бұл 1780 жылы шамасы болу керек. Сол кезде Шыңғыстауға келген Тобықтылар бір ауылда 60 үй, 9 ауыл болыпты.

                       «Келгені Тобықтының осы маңға,

                       Мың жеті жүз сексенге тақалғанда.

                       Елді бастап әкелген Мамай батыр,

                    Орда, Көкен, Ащысу, Доғалаңға»,- деген өлең жолдары сөзімізге дәлел бола алады.

Қараменде би Кеңгірбай би Шыңғыстауды мекендеп, қоныстануға келгенде жер жағдайы таршылық етеді. Келешегін ойлаған Қараменденің елін- Данадан Тобықтыны бастап, қанатын кеңге жайып, «өрісіміз өссін, қонысымыз кеңейсін» деген ниетпен Балқаш бойына көшуінің бір себебі осы еді. Тағы бір себеп Қаракең көрші қоныстанған қалың орыстан сескенсе керек. Олай дейтініміз бірде Қаракең Би атама:

Бұл күнде орыс тақау, «Шошқаның құлағы» көрініп тұр. Бұрынғы жайлаған Сырдың бойына көшейік ,- деп ұсыныс айтады.

                       Би-еке, ойландым мен, кері кетелік,

                     Атты да, атанды да ұзақ жолда терлетелік.

                     Көп тобырдың табаны талқы деген,

                    Аты жақсы Дариядан әрі өтелік.

Сонда, Би ата жеріне жұт жүрмейтін, халқына жайлы Шыңғысты қимай:

                     Орта жүздің құты едің, Қараменде,

                     Сірә, сендей ұл тумас дара пенде.

                     Керегедей Шыңғысты қия алмадым,

                     Неде болса қаламын осы жерде,- дейді.

 

Қайран Биатам етектен алуға төніп келе жатқан қалың орыстан қанша сескенседе шын мәнінде Шыңғысты қимаса керек.

«Тобықтыны керегесі мықты, босағасы берік, шаңырағы биік, терезесі тең, басқа елге айбындыда, айдынды ел еттім. Өткенге салауат, барға қанағат. Енді, Алладан ұрпағым өсіп, молайып, Еңкейсем Ертіс, шалқайсам Шыңғыс болуға жазсын!»- деп бата берген екен Би атам - Кеңгірбай би. Тобықтыны шоқтай жиып, шашыратпай, қиып түсер алмастай қайрап, ежелгі ата қоныс хан Шыңғысқа мәңгілік орнықтырды. Қиыншылық «Ақтабан шұбырынды» жылдары Кеңгірбай би атаны паналап барған халыққа қорған болып, оларды басы байлық құл мен күң емес, әке - шешеден туған ұл мен кыз ретінде қабылдады. Қиналған жетім- жесірлерді өзекке теппей, түртпектеп шет қақпай жасамай, қамқорлық жасап, қол үшін беріп, бауырына басқан. Өз заманында өнегелі тәрбие беріп, халқын өсіріп, жеткізіп, бүгінгі күнге жеткізген. Адалдықты ту етіп әділетсіздікке қарсы шығып, қиын күндері елін, жерін сақтап қалды. Өз заманында дау дамайды, әділ шешіп татулықты, береке бірлікті қалыптастыруда ел аузында қалған мына әңгімеден Кеңгірбай бидің тектілігін көруге болады.

          Арғынның «Бура» деген елінде бірнеше жылдан бері бір барымта дауы шешім таппай жүреді. Бура елінің басты адамдары сол дауға билік айтуға Қаракесек биі Тіленшіге жүгінеді. Бұлар Тобықты адамдарынан көрген зорлығын айтып Тіленшіні қайрап салады. Мұны Тобықты биі Кеңгірбай сезеді. Осыдан екі би қырғи- қабақ болып жүреді. Тіленші Тобықтыларға тыйым сала береді. Оны Кеңгірбай тыңдамайды. Бір жолы Тобықты елінің жігіті сол елдің бір қызымен сөз байласып, алып қашады, қуғыншылардың Ақшал деген біреуі Шаған өзенінің мұзы ойылып, аты суға құлап, қызыл шұнақ аязда ұшып өледі. Екі арада қақтығыс болады. Енді бұрынғы барымтаға құн дауы кеп жалғасады.Сол екі дауды шешу үшін Тіленші би екі жүздей қолмен: «Тобықтыны шабамыз,»- деп атқа қонады. Тобықтының қариялары асып - сасып Кеңгірбайға барады. Кеңгірбай оларға:

  • Саспаңдар, бір мәнісі болар,- дейді.
  • Тіленшінің алдынан шықпайсызба?- дейді ауыл адамдары. Сонда Кеңгірбай :
  • Менің атым арып, тоңым тозған шағым ғой.

                   «Тапқыр едің Көбейім,

                     Бұлбұл еді көмейің.

                     Жайымды менің көріп тұрсын,

                    Тіленшіге мен не дейін.

Мен үлкен басымды иіп, олардың алдынан шықпаймын. Әлгі бір Жүзбенбет өлеңші бар емес пе еді? Соны шақырыңдаршы,- дейді. Біреуі барып он алты жасар Алтыбай ақынды ертіп келеді. Кеңгірбай оған:

  • Бір атқа мін - дағы Тіленшінің алдынан шық! –дейді. Алтыбай бала Тіленшінің алдынан шығып, салем берсе, олар салемін алмайды. Тіленші:
  • Мына бір тайға мінген кімнің баласы ? – деп, оны адам екен демейді. Сонда Алтыбай бала:

                               Мен Алтыбай бала өлеңші,

                                Сіз – Бекболатұлы Толенші.

                               Ата тегін жақсы еді- ау,

                               Ата тегін болмаса.

                               Ел бүлдірген өренші,

                               Алдыңа келгенде.

                               Әділдіктен бұзылдың,

                               Ата – анасы бізбе едік.

                               Терісінен соққан қызылдың,

                             Сен бұл барғаннан барарсың,

                            Бес- алты тай аларсың,

                             Елге бүлік саларсың.

                             Адалыңды арам қып,

                             Бір пәлеге қаларсың.

                             Ұры кетер түн асып,

                             Ақ бұлды адал құн кетер.

                             Барымтаға ұласып,

                             Талассаң талас, жарқыным

                             Өзіңді- өзің таларсың,- депті.

 

Тіленші ойланып қалады. Бұл баланы Кеңгірбай әдейі жіберіп отырғанын сезеді ол. Үлкен- кіші бәрі ақыл қосады:

«Бұл барғаннан барарсың, бес- алты ай аларсың, елге бүлік саларсың. Құн дауы барымтаға ұласып, екі ел өшігіп кетер. Өзіңді- өзің таларсың» деп Кеңгірбай би түп атамыз Арғынды айтқызып отырғой. Қой, райымыздан қайтайық. Барып іс мәнісін айтайық, Кеңгірбай өзі не дер екен?»- деп Тіленшілер аттан түседі. Тобықтылар оларды сыйлап күтеді. Дау шешіміне жақындағанда өзінің ақ ордасында отырған Кеңгірбай би тағыда әлгі Алтыбай баланы шақырып алып,

— Бар Тіленшіге салем айт, мына алтын жүзігімді алсын да, сөзді созбай тынсын,- деп жұмсайды. Алтыбай ақын алтын жүзікті әкеп Тіленшіге береді. Сонда Тіленші:

— Би ағамыздың мұнысы: «Адам өлген Бура елі тобықтыдан қалың малсыз бір қыз алсын да, құда- жекжат боп төс қағыстырсын. Ал, барымта дауы өзінен – өзі шешіле жатар дегені ғой. Біз көндік, бітім осылай болсын,- деп, бұл дауды қорытыпты. Екі ел сонымен құйрық- бауыр жесіп, алыс- беріс салтын жасап құда – жекжат боп татуласып, тарасыпты.

Би ата ұрпақтары аруағына тағзым етіп, құрметтеп 1996 жылы Абай атындағы совхозға Кеңгірбай би атамыздың есімі берілді. Ауыл орталығынан 2002 жылы тамыз айында Би атаның ескерткіші орнатылды.

Қасиетті ата қоныс топырағында иелік алыптардың атасы, даналардың бабасы, ұлылардың ұстазындай иелік еткен Әнет баба бар. Абай, Шәкерім, Мұхтардай дана тұлғаларды мақтан етіп, ұрпақтары бас иеді. Жас ұрпақ бүкіл халқымыздың ары мен ұяты, намысы, ерлігі мен елдігін жоғары қойған дана Би атаны мақтан етеді. Алтын бесік туған жерімізді ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап, аманат етіп бізге қалдырып отыр. Қасиетті мекеннің қадіріне жетіп, қасиетін ұғып, қастерлеп, халқымыз даму үстінде. Әдебиет пен мәдениеттің меккесіне айналып, ұлы данышпан Абай атамыздың биыл 170 жыл толу мерекесін атап өтуге дайындық үстінде. Абай жерінде туып, өскен әрбір жас ұрпақ қасиетті бабалар өсиетін, даналығын танып білуі парыз. Киелі Абай ұрпақтары жер тарихын, ел тарихын танып біліп, бабалар рухына тағзым етеді.

Назкен Уалиева

Шәкерім атындағы орта мектептің

тарих пәнінің оқытушысы

Кеңгірбай би ауылы    

 

 

 

 

 

 

 

 

Қасиет қонған Қоңырәулие үңгірі

Ұланғайыр еліміздің қай түкпіріне барсаңызда, бейне бір шебер суретшінің қолынан шыққандай табиғат көріністері жиі кезігіп жатады.

Соның бірі Шыңғыстаудың сырт жағында, Шаған өзені бойындағы, Абай ауданы, Тоқтамыс ауылынан 18-шақырымдай жердегі Ақтас тауындағы Қоңырәулие үңгірі.

Қоңырәулие үңгірі табиғи құбылыстың негізінде пайда болған. Ақтас бойында орналасқан үңгірдің ауызғы қуысы сырттан қарағанда елеусіз келеді. Үңгірдің аузы өзеннен 500 метрдей жерден басталады. Ені 80 м, биіктігі 1,5 метрдей болатын жіңішке дәліз арқылы кіргенде кеңейіп сала беретін үңгір бітісі сан алуан пішін ала отырып төменге беттей береді. Жіңішке дәлізбен солға бұрылғанда орасан көрініс ашылады. Үңгір кеңейіп сала береді. Үңгірдің оң қанатынан қуыстар ерекшеленіп көрінеді. Бұрын осы қуыстарда шалқалай жатқан әйел затының тастан қашалған мүсіндері болған деседі. Қариялардан жеткен сөзге сенсек, осы қуыстарда ерте де 15 шақты балбал тастардың болғанын айтады.

Үңгірмен әрі жүрсеңіз үңгірдің төбесі көтеріле береді де, алдыңыздан ғажайып көрініс ашылады. Үңгір төбесі шырқап аспандап кетеді. Бұл шаңырақты бөлме, егер төбедегі шаңырақты жалпақ қабатты тас түндік баспағанда, аспан көрініп тұрар еді.

Үңгір күрт төмендейді де, кесек тастар тіктеп келіп мөп-мөлдір көлге әкеледі. Көлдің көлемі жер асты су деңгейінің құбылуына байланысты өзгеріп отырады. Оның ұзындығы-25 м, ені-10 м, тереңдігі 1,8 метр, суы мөлдір, тұщы. Көл суының кереметі туралы ел ішінде сан түрлі әңгімелер айтылып жүр. Шынында да көл суы жылдың төрт мезгілінде де бір температурада болады. Суға неше рет түссеңізде тоңбайсыз. Суға түскен адамның тыныс мүшелері ауырып, дем алуы қиындап кетсе де, судан шыққаннан кейін, тыныс алуы жеңілдеп, денең сергіп сала береді. Қазіргі кезде көлді қасиетті орын деп келетіндер, суына жуынып-шайынып, тәу ететіндердің саны жыл санап артып келеді.

Бұл үңгірдегі бірінші көл туралы сөз болса, үңгір түбінде көлемі 35х5 метр болатын екінші көлдің бар екендігін осыдан 5-6 жыл бұрын Алматыдан, Астанадан келген ғалым, профессорлар зерттеп кетті. Ол кісілердің айтуынша Қоңыр әулие түбіндегі көл жер асты теңізімен байланысып жатыр дейді...

Қоңырәулие үңгірі суының қасиетімен ғана емес, өз атауына байланысты айтылатын тарихи оқиғаларға да бай. Мен өзім көрмесем де, көнекөз қариялардың айтуынша, үңгірдің ішінде Абай атамыздың есімі арабша жазылған тас та болған деседі. Ал сыртында С.Мұқанов, М.Әуезовтың есімдері жазылған тастары болған деп айтады. Бірақ кейіннен бұл тастар әртүрлі себептермен жоқ болып кеткен. Кейбір деректерге қарағанда Абай атамыз бұл үңгірге жиі келіп тұрғандығы айтылады. Ақынның Петербордан келген ұлы Әбішті бір топ жолдастарымен сергіп қайтсын деп Қоңырәулиеге жіберуі ғұлама жазушы М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының «Өкініште» атты тарауында кеңінен баяндалады.

Әбіш тас мүсінге көз салып «Әулие мінекей! Мынау төсекше қашалған тасты көріңдерші. Мынау бас, мынау иық кескіні!.. Ұзын дене, бойы былай кетеді? – дейді қасындағы Мағаш пен Кәкітайға қарап. Рас, Әбіш «ҚоңырӘулиенің» сұлу мүсінді емес екендігін, бірақ адам бойына тілеген қуат, қиял еткен қайрат байқалатындығын, баяғы адам қиялшылдыққа келгенде, ешкімнен осал болмайтындығында айтып еді. Әбіш жолдастарымен үңгірден шығып, сырт жағындағы бірнеше қорым бейіттерді көріп таңдана қараған кезде Абайдың інісі Көкбай бұларға бір хикаяны баяндап береді. Жоңғарлар қазақтардан қорғану үшін осы Қоңыр Әулиені паналаған. Абылайдың қолы осы Арқаны бойлап, қуа соғысып келе жатқанда осы қалмақ қолынан тұтқиылда қатты соққы көреді. Үңгірге кіріп, бекініп алған қалмақтар бұларға алғызбай қояды. Сонда Абылайдың қойған шартына сай жаудан айласын асырған Қаракерей Қабанбай батыр «Дарабоз» атанады.

Тарихи тұлға Шыңғыс ханның жерленген жері де осы Қоңыр Әулие үңгірі деп те айтылады. Үңгір түбіндегі көлдің ішінде құпия есік бар, сол есік тау астындағы үлкен үңгірге апарады. Сол жерде Шыңғыс хан жерленген деген де қауесет бар. Бұл тарихи аңыз дегенмен шындық та болуы мүмкін.

Қалай десекте бұл аңыз бен ақиқат. Солай дегенмен де суы дертке шипа болған, талай тарихты бүгіп жатқан Қоңырәулие үңгірінің ашылмаған сыры мен жұмбағын көпшілікке танытып, зерттеп шындыққа көз жеткізу болашақ ұрпақтың қолында.

 

 

 

Ғабдуллина Шолпан

Тоқтамыс ауылдық

кітапханасының

кітапханашысы

Күшікбай батыр

Күшікбай батыр

Күшікбай – ХVІІІ ғасырдың соңында өмір сүрген қазақ батыры. Орта жүз Уақ тайпасынан шыққан. Батыр жайын­дағы нақты деректер мардымсыз болғаны­мен, ел ішіндегі аңыздан мәлімі, қоныс ет­кен жеріне тосыннан шабуылдап, ауыл­дас­тарының малын тартып әкеткен ойрат-қалмақтардың соңынан түре қуып келіп, осы жерде айқасқа түскен. Өн бойына шешек қаптап, ауыр халде жатқанына қарамастан, атқа қонған ол жаудың бетін қайтарғанымен, жарақаты ауырлап, жасы 20-дан енді асқанда осы жерде найзасына сүйеніп тұрып жантәсілім еткен. Ұлы жерлес жазушымыз Мұхтар Әуезов: «Күшікбай батыр 21 жасында дүние салған екен. Ерте күннен батыр атағын алған. Ол қолбасы атанған тұста шешек тиіп, көп уақыт қозғала алмай жатып қалады. Осыны білген дұшпандары оны қапыда алмақшы болады. Кек буған батыр жалаңаш денесіне желбегей жамыла салып, жауға атой беріпті. Жауын жеңген ол осы асуда ат үстінде найзасына сүйенген қалпы жантәсілі етіпті» деп суреттейді. Күшікбай Жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен белгілі батырлардың бірі. Ол батырлығына қоса нашарға қайырымды, әділдігімен аты шыққан адам.

Күшікбай кезеңі - Семей мен Шыңғыстау арасындағы Абай сан рет тоқтап, басында түнеген бекет. Семей қаласынан Абай еліне дейін 60 шақырымдай, Арқалық тауынан асатын тұсты «Күшікбай кезеңі» деп атайды. Арқалық тауының биік төбе басында Күшікбай батыр жерленген. М.Әуезов «Қорғансыздың күні» деген әңгімесінде Күшікбай кезеңінде болған қайғылы оқиғаны шынайы бейнелеген.

Семейден ұлылар мекенін бетке алып, Қарауылға жол тартқанда алдымен көзге түсетін өзгеше мекен бар. Ол – дерекке бергісіз аңыздары­мен әйгілі Күшікбай батыр бұлағы. Қойнауына қасиет тұнған қарт Шыңғыстауға жол ашатын қақпа іспетті көрінетін бұл жердің өткен-кеткен жолаушы үшін жөні бөлек. Себебі ұлы Абай топырағына аяқ басқан жан алдымен осы Күшікбай бұлағының басына аялдайды. Жай ғана тоқтамай, тұнық суды қасиет тұтып, арна­йы ыдыстарына да толты­ра  алып кетіп жатады. Тау бауырынан сарқырай ағып жататын бұлақтың ерекшелігі сол – қыста қатпайды, жазда да суы бір толастамайды.

Бұл жердің тарихи мәні зор, ұрпақ үшін ұғымы терең. Алғаш рет ел аузындағы Күшікбай бұлағының баян­далуы М.Әуезовтің «Қорғансыздың күні» әңгімесінде көрініс табады. «Қорғансыз­дың күнінде» баяндалған оқиға 1914 жылы болған екен, М.Әуезов оны 1921 жылы жазған.

Ерте күннен жортуылға атта­нып, уақтың көп батырларының арасында бұ­ғанасы қатпағанына қарамай, талай қиын-қыстау сәтте ақыл тауып, қажымас қай­рат, ерен ерлік көрсеткен. Осындай өне­рінің арқасында ерте күннен батыр атын алған екен. Соңғы жылдарда көзде­ген мақсаты қолбасылық болып, аяғында оған да жеткен.

Батырдың көп мұратына жете алмай, жас күнінде қуаты қайнап, долданып өлген­дігінен моласы тұрған биіктің ба­уыры­нан боран, ызғар айықпайтын болған екен...»

Бұл – жоғарыда сөз еткен Әуезов шығармасындағы үзінді. Жазушының жазықсыз зорлық көрген Ғазиза қыздың тағдырын суреттеген әңгімесіндегі осынау шағын үзінді уақыт өте келе Күшікбай батырдың тарихта қалуына түрткі болды.

Кейіннен  Шыңғыстау сырының құпия­сын ашар кілт іспетті Күшікбай батыр бейі­тінің басына монумент қойылып, көпшілік кө­кейіндегі игілікті іс жүзеге асты. Сал­танат­ты шараға қатысқан Семей қала­сы­ның әкімі Айбек Кәрімов Күшікбай батырға белгі қою тек бір ғана мақсатты көздеген біржақты іс емес, жалпы қазақ батырла­рына көрсетілген құрметтің көрінісі екендігін атап өтті.

«Бітер істің басына, жақсы келер қа­сына» дегендей, Күшікбай батырдың басы­на тұрғызылған монумент «Күшікбай ба­тыр» қоғамдық қорының ұйытқы болуы­мен жүзеге асқан болатын. Тарихи нысан құрылысы 2010 жылы қолға алынған. 20 шақырымнан көз тартатын батыр­дың дулығасы пішіндес монумент Маңғыстаудан әкелінген ақ таспен көмкерілген. Маңдайшасындағы қазақтың дом­бырасы мен еркіндікке ұмтылған аққу­дың да өзіндік айтар сыры бар. Ал дулы­ғадан сәл кейінірек қойылған белгітастың оң қапталына найзасы мен қалқаны орналастырылған. Ертістің жағалауынан әдейілеп әкелінген алып тастың бетіне ақын Т.Жанғалиевтің батыр жайындағы толғанысы бедерленген. Тұғыртасы мәр­мәр­мен қапталған монументтің дулыға пішіндес болып иіліп келуі ұлылар мекеніне апаратын қақпа бейнесінде де көрінеді. Монумент эскизінің авторы – Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, СМПИ көр­кемсурет-графика кафедрасының мең­геру­шісі Мадвақас Сексенбаев.

Семейде бір күн түнеп, Жидебайды бетке аламыз. Жидебай бағытына бет алған жолда алғаш болып тоқтаған орнымыз Күшікбай батыр асуы болды. Күшікбай асуы – Семейден 51 шақырым қашықтықта орналасқан Арқалық тауынан асатын тұсы. Семей мен Шыңғыстау арасындағы Абай сан рет тоқтап, басында түнеген бекет. Күшікбай бұлағының тарихы да ерекше. Бұлақ басында Абай да, Мұхтар да талай болған
тарихи орындардың бірі.

Сондай-ақ, Абаймен 25 жыл жолдас болған ақын әрі шәкірті Көкбай Жанатаев та осы асуда 1925 жылы Омбыға бара жатқан жолында көз жұмған. «Күні бүгінге дейін Шыңғыстауға бет алған жолаушылар осы бекетке тоқтамай өткен емес. Батыс жақтағы ана тау үстіндегі бейіт -Күшікбайдікі. Осы өңірді иемденгісі келген жауларының зорлығына көнбей, бұлақ басында күші басым топқа қарсы шауып, қаза тапқан батыр азамат» деп жерлес жазушы Кәмен Оразалиннің «Абай ауылына саяхат атты кітабында жазылады. Батырлар –ел қорғаны. Өлкемізге ерекше еңбек сіңіріп, үлес қосқан адамдарды, тарихи тұлғаларды дәріптеу борышымыз бен міндетіміз.


                                                                   Әсел Жүнісова

                                                 М.Әуезов атындағы орта мектептің

                                                   тарих пәнінің мұғалімі

                            

 

«Ту тіккен Тобықтының қолбасшысы»

Жетінші ұрпаққа жеткен жәдігерлер

Қазақ - қалмақ соғысының бас қаҺармандарының бірі, толарсақтан қан кешіп, елін, жерін ақ найзаның ұшы, білектің күшімен қорғаған даңқты батырларымыздың бірі – Лақаұлы Тоқтамыс. Көнекөз қариялардың айтуы бойынша, кейбір шежіре деректерге сүйінсек Тоқтамыс батыр 1730-шы жылдардың шамасында Әзіреттің Қаратауындағы Жылыбұлақ деген жерде туған. Тоқтамыс батырдың ерлік шайқастары Абылай ханның жасағында ерекше көзге түсіп отырады.

«Тоқтамыстай ер біткен қазағыма

Дұшпанының көнбей кеткен мазағына

Сырдың бойын шулатып үш Ту алып,

Жоңғарды талай салған азабына»

                                       Байкөкше ақын

Тоқтамыс – хан күзет жасағының басшысы

Абылай хан қолбасы батырлармен бірге шатырда қымыз ішіп отырған – ды. Бір мезетте қала қақпаларын сырттай торуылдап жүрген күзет жасағының басшысы - Тобықты Тоқтамыс батыр ішке кірді. Бұл қазір немере ағасы Мамай батырдың туын ұстап қалған, кейінгі жас буын арасында көзге түсіп жүрген, дәмелі жігіттердің бірі еді. Сол Тоқтамыс кірген бойда шұғыл хабар жеткізді.

-Хан ием! Ішінде қала басқағы Молла Самсы бар, бір үлкен топ Ташкенттен шығып, осылай қарай беттеп келеді. Осында келіп, сіздің дәргейіңізге бас ұрмақ – деді ол ентігін баспаған күйі ханға тәжім етіп.

-Келсін... Көрейік, саудагерлердің қалай сайрағанын! Абылай көңілденіп қалды. – Ал өзің жақсы хабар әкелгенің үшін хан шарасынан қымыз іш! – деп қолындағы сырлы аяқты қымызға толтыртты да, Тоқтамысқа ұсынды.

-Рахмет, хан ием! Мен үшін бұдан өткен құрмет жоқ! – деп жас батыр әлдебір киелі затты ұстағандай қымыз толы шараны аузына таман апарды да, дем алмастан басына бірақ төңкерді.

 

 

 

 

                  

 

 

Тоқтамыс батырдың жәдігерлері

Тоқтамыс батырдың туы мен қару - жарағы, найзасы, ұрпақтан ұрпаққа беріліп бүгінгі күнге дейін Тобықты Ескене ұрпақтарының ішінде Қарсамбекұлы Әбіштің әулетінде үш ғасырға жуық сақталуда. Себебі Тоқтамыс батыр - Әбіштің төртінші атасы. Ел үстіне аласапыран туған кездерде Әбіш ақсақал туды шапанының астына тігіп алып, ал қару-жарығын тау ішіне жасырып ұрпақтарына мұра еткен. Тоқтамыс батыр үш соғысқа кіріп үш туға ие болған. Кейіннен жас батырға риза болған Мамай батыр өзі бір кезде Көкенай батырдан алған Тобықты туын іні батыр Тоқтамысқа табыс еткен.

 

 

 

 

Тоқтамыс батыр өмірден өткенде батырдың туы жылына дейін көтеріліп тұрған.

Зұлмат жылдары батыр ұрпақтары бұл туды шапанның астарына тігіп, жасырып сақтап қалған екен

 

 

 

Қазір Тоқтамыс батырдың туы және найзасының ұшы Әбішев Ақылтай Нұрымханұлының үйінде сақтаулы. Ақылтайдың Нұртай-Жадыра, Елнұр-Сандуғаш атты ұл - келіндері, Бауыржан - Лаура, Роллан - Жанар атты күйеубала, қыздары бар.

Тоқтамыс батырдың қылышы Әбішев Нұрымханның үлкен ұлы Несіптай Нұрымхановтың үйінде сақтаулы. Несіптайдың Нұржан-Лаура, Арнұр- Гаухар атты ұл-келіндері, Нұрым-Айнұр, Шаған-Гүлнұр атты күйеубала, қыздары бар.

 

 

 

 

 

Шаған шайқасы

Тоқтамыстың алғаш көзге түсіп, жүрек жұтқан ерен ерлігінің тұңғыш танылған тұсы – атақты Шаған шайқасы деседі. Бұл тұста жас Тоқтамыстың осы ұрыстағы кейбір ойда жоқ жерден жөн тапқан, қысылтаяңда жол тапқан ептілігі мен тапқырлығы айрықша сөз болады. Шаған соғысы 1750-ші жылдардың орта тұсында болған. Бұған хан Абылай бастаған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай қостаған атақты батырлар тегіс қатысады. Бір шайқаста қазақ тобының саны азайып қалады. Соны байқаған Абылай:

Енді жауға өктеп шабуға болмайды. Қол қарасын Жоңғарлар байқап қалды. Қаша ұрыс саламыз - дейді. Осы кезде топ ішінде тұрған жас батыр Тоқтамыс аттан түсіп, ханның алдына келіп дат сұрайды.

Датың болса айт – дейді Абылай, жас батырдың тұлғасына риза болып. Тоқтамыс:

-Жау беті қайтып тұрғанда санымыз аз деп жасқанып қалғанымыз жарамас. Ескіден жол бар емес пе еді. Аттың құйрығына қараған, шеңгел, бұта байлап жауға қарсы ұран сап шапсақ, шаң тозаңнан жоңғарлар қолдың санын байқай алмайды және көп екен деп алаңдап қалар, сірә! Аз ойланған Абылай жасы үлкен аға батырларына қарап:

-Япыр – ай, мынау қозыке баланың сөзінің жаны бар екен. Нар тәуекел, аттың құйрығына байлайтын шеңгел, қараған, бұта шауып әкеліңдер деп - бұйырады. Осы қанды шайқаста жау жағы шаңдата шыққан қазақ қолының аздығын білмей дүркірей қашады. Сол қашқаннан мол қашып, ақыры Шаған тауының бір тас үңгіріне барып паналайды. Осы жолы Абылай қолы үлкен жеңіске жетеді. Бұл соғыс кейіннен «Шаңды жорық», кейде «Қалмаққырған» деп аталады.

 

 

 

 

 

 

Жорықта айтылған үңгір – Қоныр әулие үңгірі Шыңғыстау жоталарында ауызы тар қуыстан кіретін, ішінде суы бар, ел ішінде қасиетті орын деп табылған табиғаты құдыретті мекен. Осы үңгірге бірде қазақ, бірде қалмақ паналаған, үнгір алдында шәйіт болғандардың зираттары бар.

Аягөз шайқасы

Тоқтамыстың ерекше ерлік көрсеткен тұсы Аягөз шайқасы. Бұл мөлшермен 1756 жылдары болған. Осы ұрыста иісі орта жүздің ұранын шақырып, жекпе – жекке түскен Тоқтамыс батыр қалмақтың бір емес, екі батырын өлтіреді. Ол кездегі соғыс жекпе – жек рәсімі бойынша екі жақтың батырлары қандай қару қолданатынын келісіп алады. Үлкендердің айтуына қарағанда Тоқтамыс батыр бес қарудың бәріне де ұста болған. Әсіресе, найзагерлігімен ерекше даңқы шыққан. Сол ұрыста жекпе – жекте өзімен айқасқа түскен қалмақ батырының екіншісін найзаласып жүріп жайратып салады.

Мұндай аңыз Тоқтамыстың ерлігі жайлы көп айтылады. Соның ішінде батыр бейнесін айрықша танытатын жаумен соңғы шайқасы дейді жұрт. Жоңғарлармен кезекті бір соғыста қара санынан уланған найзаның ұшы тиіп қатты жарақат алады. Алайда ұлы жорық , қантөгіс үстінде сол жараланғанын ешкімге білдірмей жарасын таңып алып қайта шайқасқа шығады. Сөйтіп жеңіске жетуге күш салады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            

Ел ауызында Тоқтамыс батыр туралы тарихи аңыздар өте көп. Соның бірі батырдың айнымас, серігі, әрі рухы атақты «Көкбөрі» туралы әңгіме. Батырдың Көкбөрісі ол жорыққа шығардың алдында дөң басында басын ауылға беріп жатады екен. Егер жортуылда батырдың жолы болатын болса, Көкбөрі Тоқтамыстың алдына түсіп үнсіз жортып, жол бастап отырады екен. Егер Көкбөрі соғыста жеңіліс табатындай болса басын ауылдан басқа жаққа қаратып, теріс қарап жатады екен. Және батыр жорыққа аттанғанда көзіне түспей қояды-мыс. Көкбөрі бір – ақ рет Тоқтамыс батырдың көзіне көрінбей жоғалып кеткен. Сол ұрыста батыр жау найзасына шаншылып, санынан жарадар болып қайтады. Осы жара уақыт өте асқынып кетеді. Үлкендердің айтуына қарағанда   Тоқтамыс батыр өзінің өткір сапысын алып, қара сандағы, қоң еттегі іріңдеген жараны ойып алып, лақтырып тастаған екен.

Қырылған сон қалмақтар жаман сасқан,

Нұржайсын Шәуешектен аса қашқан.

Ата қоныс арқаны босатып ап.

Қазақ келіп қолмақтың орның басқан

                                                       Шәкәрім

Еңді батырларымыз жер шолып, қоныс іздеген. Сонда Арғынның бір бұтағы – Тобықты елі Шыңғыс өңірін мекен еткен. Шұрайлы қоныс үшін талас - тартыста Тоқтамыс батыр бастаған Жуантаяқ батырларының да өзіндік шешімі болған. Бұған дәлел «Шор қашқан» оқиғасының болуы және оқиғаға байланысты «Қырық ошақ», «Алтауыт», «Шөпті қақ», «Бала көксенгір» жер атауларының болуы.

Соғыста алған жарақаты жазылмай Тоқтамыс батыр мөлшерімен 1797 жылдары қаза тапты деседі.

Тоқтамыстың зираты Абай ауданының орталығы Қарауылдан 12 шақырым жерде Шыңғыстаудың жотасында орналасқан.

1993 жылы 270 жылдығына арналған үлкен ас беріліп, Тоқтамыс батыр кесенесі Маңғыстаудың ақ тасыннан тұрғызылды. Бұл игілікті шараға сол кездегі савхоз директоры Ә. Мұздыбаевтың ұйымдастыруымен көптеген азаматтар қатысқан екен.

 

 

  • Қабдеш Жұмаділовтың «Дарабоз» кітабы «Ақырғы айқас» бөлімінде Тоқтамыс батырдың хан жасағының басшысы болғаны айтылады. 2005 жыл Тоқтамыс батыр туралы алғаш дастан жазған Балғынбайұлы Байкөкше ақын, руы Қабас.
  • Алпысыншы жылдары Қарсамбекұлы Әбіштің үйінде бір ай жатып жыршы, әңгімешіл Әбіш ақсақалдың баяндауымен абыз ақын Шәкер Әбенов «Тоқтамыс батыр» дастаның жазды.
  • Жағыпар Жүнісжанұлы «Отыз әулет – мың ұрпақ» шежіре, дерекнамасында Тоқтамыс батыр ұрпақтары туралы мәліметтер бар.
  • Шежіреші қарт Жағыпар Жүнісжанов «Ту тіккен Тобықтының қолбасшысы» атты кітап жазды 2003 жылы. Бұл кітапқа 15 азаматтың жинақтаған шежірелері, әнгімелері қамтылды.
  • ШҚО, Абай ауданы бұрынғы «Қызылту» савхозы – қазір Тоқтамыс ауылы деп аталады.
  • Әбішев Ақылтай інілері Несіптайұлы Нұржан, Несіптайұлы Арнұр және балалары Нұртай, Елнұрмен ауыл кіреберісіне қақпа орнатты. Ауыл әкімі А. Садырбайдың ұйымдастыруымен ауыл азаматтары қатысты

 

 

 

 

 

 

 

Тоқтамыс батыр кесенесі

 

 

Айжан ҚАБДЫРАХМАНҚЫЗЫ

Тоқтамыс ауылдық округі

Күмбір-күмбір кісінетіп...

 

Биылғы жылы Егемен ел атанғалы бері қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы тұңғыш рет аталып, елімізде түрлі іс-шаралар ұйымдастырылып, жүктелген міндеттер орындалып жатыр. Бұл қазақ елі үшін тарих беттерінде қалатын ең маңызды мереке болмақ.

Есім хан тұсында өмір сүрген атақты жырау Ақтанберді Сарыұлының мәңгілік мекені Құндызды жерінде жатыр.

Ақтамберді Сарыұлы 1675 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Қаратау жерінде туып - 1768 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Жүрекадыр ауылында жерленген. Атақты жырау, қолбасшы батыр, қоғам қайраткері. Ұлы жүздің Ошақты руынан. Әкесі Сары мен шешесі Сырбикеден жалғыз туған. Жыраудың «атадан жалғыз туғанның жүрегінің бастары сары да жалқын су болар» деуінде өз өмірінің шындығы бар.

Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген Ақтамберді «дұшпаннан көрген қорлығым, сары су болды жүрекке. Он екіде құрсанып, қылыш ілдім білекке. Жауға қарай аттандым, жеткіз деп, құдай, тілекке» деп, өзі айтқандай, он екі жасында- ақ қолына қару алып, ел қорғауға аттанады.

Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Орта Азия хандықтарымен, қалмақтармен арадағы ұрыстарға қатысып алғашқы кезде жеке басының ерлігімен, соңынан қолбасшылық қабілетімен көзге түседі. Сақа батырлар санатына қосылған кезде атақты «Ақтабан шұбырындының» куәгері болады.

Осы кезде ол жоңғар басқыншыларына қарсы ұлт азаттық күресін ұйымдастырушылардың және жеңісті жорықтарға дем берушілердің бірі ретінде танылады.

Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау қолында қалған жерлер босатылған кезде сонда қайта қоныс аударған қазақтарды ата мекеніне біржола орнықтыру жолында Ақтанберді айтарлықтай рөл атқарады. Өзіне қараған руларды отырықшыландырмақ болып, арық, тоған қаздырады, егін ектіреді.

Ол 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына өкіл болған. 1738-1752 жылдары қазақ-қалмақ арасында болған қанды қақтығыстардың барлығына дерлік қатысқан. «Ақтабан шұбырынды» оқиғасының зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау болған. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, көшпелі халықтың тыныс-тіршілігі болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат, әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған.

«Күмбір-күмбір кісінетіп», «Уа, қарт Бөгенбай», «Менімен ханым ойнаспа», «Жауға шаптым ту байлап», «Заманым менің тар болды» және тағы да басқа өлең-толғаулары батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-сезімдерге толы.

Ақтамбердінің «Балаларыма өсиет» деп аталатын толғауы соңғы туындыларының бірі болса керек. Жырау балаларын тірліктегі бірлікке, талап-мұратқа, татулыққа үндейді. Жас ұрпақтың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруы елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыз мінездерден сақтандырады. Бұл өсиет ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бүгінгі күнге жетті.

            Қазірде бүкіл әлем мойындап, алдағы дамыған қуатты 30 іргелі елдің қатарында болуды болжап отырған еліміздің мемлекет болып қалыптасуы мен алғашқы хандарымыз туралы тарихи мерекенің аталып өтілуі өскелең жас ұрпақтың қазақ жеріне, ұлтына, мемлекетіне деген мақтаныш сенімін және отансүйгүштік рухтарын арттыра түседі. Қазақ хандығының тұсында өмір сүріп, елін, жерін жаудан қорғаған Ақтамберді батыр-жыраудың ерлік, өсиет-өнегесі – өзінен кейінгіге қалдырған мол мұра.

 

 

Гүлназ МЫРЗАХАНОВА,

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Бақытжан СЫДЫҚОВА,

жастар ісі маманы

                                 Ақтамберді жыраудың ұрпағы Үржарда

                                                           ( 1675-1768)             

Кейінгі кезде ататегі төңірегінде көбірек талас туып жүрген атақты Ақтамберді жыраудың 1675 жылы Қаратау баурайында туғаны анық. Ол тұста қазақтардың көбі Қаратауды айнала көшіп-қонып жүрді. Ақтамберді Сарыұлы да сондай көшпенді, бірақ әл-ауқаты нығыз отбасында өмір есігін ашты. Әкеден ерте айрылған болашақ жырау жамағайын туысы Бердеке батырдың тәрбиесінде өсіп, ержетеді. Ақындық дарыны ерте бүр жарған ол он-он бір жасында-ақ өлең шығарып, төңірегіне тез танылады. Ал он жеті жасында ержүрек, өжет бозбала қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарға қатысып, батырлығымен, батылдығымен көзге түседі. Алғыр ақылымен, айла-амалымен, жанкешті-жанқиярлығымен танылған жаужүрек батыр талай рет ажалдың аузынан қалады. 1723 жылы қазақтар ойда жоқта ойраттардан ойсырата жеңіліп, күллі түстік және шығыс аймақтағы атақоныстарынан айрылып, Ақтабан шұбырындыға ұшыраған шақта, Ақтамберді айтулы батыр әрі Орта жүздің атақты рубасыларының бірі еді. Жалынды жырау пәрменді ісімен де, ұранды жырымен де елдің еңсесін көтеріп, жігерін жанып, жоңғарларға қарсы күрес ұйымдастырушылардың алдыңғы легінде жүрді. Жоңғар мемлекеті талқандалып, дұшпаннан босатылған шығыс өңірге қайта қоныстану кезінде ол қазақ руларын атамекенге түбегейлі орнықтыруға білек сыбанып белсене кіріседі. Өзі де сол қайта қауышқан атақонысында өз ажалымен тоқсан үш жасында өмірден өтті. Адуын батыр, арынды ақын соның өзінде де: «бар арманым, айтайын, батырларша жорықта өлмедім оқтан, қайтейін!» деп армандап кетті. Жыраудың мүрдесі Құндызды ауылындағы Жүрекжота деген төбеде жатыр. Кезінде Жданов атындағы совхоз аталынған тұста совхоз директоры болған Дүйсенбаев Меллат (1986-1993жж) Ақтамберді жырау кесенесін тікелей салып тұрғызуға, атсалысқан –ды. Батырдың кесенесін тұрғызуға деген еңбегі өте зор. Кесене басында қазіргі уақытта:

Балаларыма өсиет,

Қылмаңыздар кепиет.

Бірлігіңнен айрылма,

Бірлікте бар қасиет.

Татулық болар береке,

Қылмасын жұрт келеке.

Араз болсаң алтыауыз,

Еліңе кірер әрекет-деген сөз жазылған.

 

                 Батыр бабаның сауыты Семейде сақтаулы тұр

Ақтамберді батырдың тікелей жетінші ұрпағы Жанатбек Ақынтаев 52 жаста. Оның әкесі Мұхаметқали Ақынтаевтың кіндік қаны Ай ауылында тамып, бүкіл саналы ғұмыры    Таскескен ауылында өтті. 1920 жылы ауыл молдасынан хат таниды. 1926-34 жылдары 7 сыныптық білім алып, Талдықорғандағы Қапал педагогикалық  техникумын бітірді де, Жаркент қаласында мұғалімдік қызметін бастайды. 1942 жылы Ұлы Отан соғысына аттанып, елге жеңіспен оралған жан. 40 жыл ұстаздық еткен ол кісі 1910 жылы дүниеге келіп, тоқсан жасында өмірден озды. Батырдың жетінші ұрпағы болып келетін Жанатбек Мұхаметқалиұлының айтуынша, Найман руынан тарайтын Сыбанның Бөрі, Бөлтірік деген ұлдары болыпты. Бөрі жаугершілікте опат болғасын, оның жесірін Бөлтірікке әпереді. Одан Сақадам, Сары атты екі ұл туады. Сақадамнан алты ұл дүниеге келеді де, Сарыдан жалғыз Ақтамберді бабамыз екен. Бұл жайында жыраудың өзі бір өлеңінде:

Жағалбай деген ел болар,

Жағалтай деген көл болар.

Жағалтайдың жағасы,

Жасыл да байтақ ну болар.

Атадан алтау туғанның,

Жүрегінің бастары

Алтын менен бу болар.

Атадан жалғыз туғанның

Жүрегінің бастары

Сары да жалқын су болар,

Жалғыздық, сені қайтейін!

... Жағама қолдың тигенін,

Жалғыздық сенен көремін.

Жамаулы киім кигенім,

Жарлылық, сенен көремін... деп толғайды. 7 жасында жетім қалған ол нағашылары Бердіке батырдың қолында тәрбиеленіпті. Ақтамберді бабамыз екі әйел алған. Біріншісінен Қабылан, Жолбарыс, Еділ, Бойтан, Жамбай атты бес ұл туса, екіншісінен Арық, Көлен, Бабай, Аян есімді төрт ұл дүниеге келеді. Осылардың барлығының ұрпақтары бүгінде Алматы, Таскескен, Аягөз, Шыңқожа, Ай, Алтыншоқы ауылдарында тұрады. Мәселен, батыр бабамыздың жуырда табылған сауытын жарнамалап жүрген А.Жұмәділов осы Қабыланнан тарайды. Батыр баба сауыты бүгінде Семейдегі өлкетану мұражайында сақтаулы. Ал Ақтамберді Сарыұлының тікелей ұрпағы Мұхаметқали Ақынтаевтан бүгінде Марат, Жанатбек атты екі ұл, Бәдигүл, Нұргүл, Ләззат, Гүлзира атты төрт қыз қалған. 1944 жылы туған Марат Ақынтаев Таскескен ауылында тұрады да, 1962 жылғы Жанатбек Үржар ауылында. Қабыланнан тараған Қайрат, Бораш Сепбосыновтар да үлкен қызметкерлер. Ал Бойтанның ұрпақтары Қуандық, Ерлан Ожаровтар бабалары жайында шежіре жинақтап жүрген көрінеді. Ақтамберді батырдың бір ұрпағы Сәдірұлы Боранқұл Қажымұқан балуанмен күш сынасып, мерейі үстем болған алып күш иесі екен. Ақтамберді батырдың әкесі Сарының ағасы Сақадамның Сәдірі бірде ұлы Боранкұлдың үйіне келсе, есіктен төрге дейін ыбырсып жатқан көрінеді. Сонда балуан ұлы мен салақ келініне ренжіген ол:

-Дегенге Борай қалқам, Борай қалқам,

Екі жақсы қосылыпсың алқам-салқам.

Үй іші аяқ алып жүрер жер жоқ,

Ыдыс-аяқ сынып жатыр талқан-талқан-деген екен.

Жалпы, бабамыздың ұрпақтарының көпшілігі ақын, балуан болған. Мәселен, Жамбайдан тарайтын Таскескен ауылындағы Тынысбек Ақтаевтың әкесі Ақтай да жауырыны жер иіскемеген күш иесі болса, оның ағасы Шәріп те балуан, ақын, өз жанынан ән шығаратын өнерпаз жандар болған.

Отты жырлары мен алмас қылышын көзі жұмылғанша жанынан тастамаған батыр бабаның соңында бізге жеткен 30-40-тай ғана жырлары бар. Таскескен ауылында Ақтамберді атында мектеп бар. Құндызды ауылының Жүрекжота төбесінде сүйегі жатыр. Қазақтың ұлы даласына аса зор тауқымет әкелген «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қасіретін көзімен көріп, басынан өткерген, сол бір нәубетті жоюға атсалысып, жоңғар шапқыншылығынан отанын қорғауда өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлға-ақ сауытты Ақтамберді жыраудың өмірі отаншылдық сезімде өсер ұрпақ үшін өнеге болып қалмақ.

 

Қайырбек Тайтөлеуов,

Құндызды ауылы.

Бастауыш ардагерлер ұйымының төрағасы

 

 

31- мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні

 

ЗҰЛМАТ ЖЫЛДАР ҚҰРБАНДАРЫН ЕСКЕ АЛДЫ

 

Мамыр айының 29 күні ауданымыздағы Шәкәрім баба ескерткіші жанында сталиндік репрессия мен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алуға арналған митинг болып өтті. Өткенін ұмытпай, тарихтың ақтаңдақ беттерін ұлықтауда ауданымызда атқарылып жатқан шаралар аз емес. Бұл жолғы өткен жиынның да тағылымдық мазмұны аса терең болды.

Жалпы, 1997 жылы Елбасының жарлығымен бекітілген атаулы күн жылдағы үрдіске сай абайлықтар арасында да айрықша мәнде аталып өтті. Оның да өзіндік себебі бар. Еліміз бойынша еңсе көтертпес оқиғалардың тізбегін толықтыратын қаралы жылдардың бірі - 1931-1933 жылдардағы ашаршылық, 1937-1938 жылдардағы саяси қуғын-сүргіннің қасіретті іздері Абай жерінде де жатыр. Бұл нәубет қаншама миллион қазақстандықтарды жазықсыз жаланың құрбаны етті. Бүкіл елімізді шарпыған қаралы жылдар алақандай Абай елінің басына да қара бұлт үйіріп, тоз-тозын шығарып, жұртын бостырып жібергені ел мен жердің кешегі шежіресінен белгілі. Қолдан ұйымдастырылған ашаршылықтан халықтың көбі жан сауғалап шекара асып кетті. Бұдан кейінгі жылдарда да халқымызды тағы бір қаралы нәубет келіп, қан қақсатты. Ол - елдің мысын басып, еңсесін көтертпеу мақсатындағы Ф.Голощекиннің құйтырқы саясаты - халық қалаулыларын, ұлт зиялыларын «халық жауы» деген желеумен жою миссиясы еді. Бұл асыра сілтеудің нәтижесіндегі астыртын әрекет Шыңғыстау өлкесіндегі аға сұлтан Құнанбай қажы әулетін, Абай ұрпақтарын қудалап, жер аудартқызып, абақтыға тоғытты. Алаш арысы Шәкәрім қажыны да оққа байлап, құр құдыққа тастағаны ақиқат. Құрбан болған ақтаңдақ арыстармыздың қатары сол жылдарда күрт артқан еді. Осылайша, сонау зобалаң замандардың зұлматты күндерін еске алу шарасына, Қарауыл ауылындағы Шәкәрім атындағы қуғын-сүргін құрбандарына арналған алаң маңына жиылған көпшілік те осы күндердің сүреңсіз шақтарын бір сәт еске алды.

Бұл тағылымдық шараға аудандық мәслихат хатшысы Төлеубек Аманғазин, аудан әкімінің орынбасары Марат Еділбаев, аппарат басшысы Серік Мұқажан, ауданның білім бөлімінің басшысы Мақсат Нұрсұлтанұлы мен Қарауыл ауылдық округі әкімі Құсман Берлешов, бөлім басшылары, мекеме қызметкерлері және ауылдың көнекөз қарттары да арнайы келген болатын.

Тарихты өшірмей ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдыру да аузы дуалы қарияларымыздың әңгімелерінен даритыны сөзсіз. Шара тізгінін қолына алған «Абай елі» газетінің редакторы Нұржан Байтусовтың бірқатар тұщымды мағлұматтарынан соң сөз кезегін жалғаған аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы, өлкетанушы, зерттеуші Марат Түңлікбаев тарихи мән-маңызы жоғары бүгінгідей шараның өтуі әсіресе кейінгі буын жастар үшін қажет екеніне тоқталды. Себебі, өз сөзінде қазақ халқының, яғни, әр кезең ұрпақтарының басынан кешірген қасіреті ешбір дүниемен өлшенбейтін құндылық екендігі анық. Сондай-ақ, Голощокиннің саясаты тікелей қазақ елін құртуға ғана бағытталмағанын, саяси науқан Совет үкіметі бойынша жаппай жүргізілгенін де айтып өтіп, тарихымыз бұрмаланбауы тиіс деп пікір білдірді.

Ал, кейбір жастардың осынау ескерткіш алаңының қандай мән-маңызға ие екенін біле бермейтіні өкінішті жайт. Сол себептен де әр ескерткіштің маңыздылығына тоқталған Қарауыл ауылдық округі әкімі Құсман Берлешов өзінің де арғы аталарының Шәкәрім қажымен бірге қудалауға ұшырап, ату жазасына кесілгенімен Қытай асып, аман қалғанын айтты.

— Бұл қуғын-сүргін алаңы сол бір жылдардағы НКВД-нің ғимараты, атқорасы мен құдығы орналасқан жер болған. Қызыл империяның саясатымен ұсталып, ату жазасына кесілген құрбандар осы құр құдыққа ешқандай тергеусіз, сотсыз тасталып отырған екен. Белгілі зерттеуші Марат Құрманбекұлының еңбегі бойынша, бұл жерге 5 адамның денесі тасталып, бірі аман шыққан, - деді ол өз сөзінде.

Алаңның бой көтеруі кезінде басы-қасында болған Құсман Ғимранұлы құдықтан шығып тұрған саусақтардың бірі - аруланбай жерленген рухтардың Құран-дұға дәметуі, бірі шыға алмай, тырмысып жатқан қолдың бейнесі болса, енді бірі құдықтан құтылған саусақ көрінісі екендігін атап өтті. Сондай-ақ, күн-түн демей ер-азаматтарын жер аударып, ату жазасына ұшыратқандықтан сол кездердегі панасыз, қорғансыз қалған ана мен баланың жыламсыраған бейнесі де бұл ескерткіштен орын тепкендігі айтылды. Шарада сөз алған еңбек ардагері Оңғар Сыдықбайұлы әкесі Сыдықбай Жайлауовтың да 1937 жылдары Магадан қаласына жер аударылып, кейіннен жазықсыздығы дәлелденгенін айта келе әкесінің елінен жыраққа кеткендегі қаламынан туған жырын көпшілік алдында оқып берді.

Сонымен қатар, Абайдың тікелей ұрпағы Бақыт Шағатаева Шәкәрім бабасының мүрдесін арулап жерлегенде өзінің небары 12 жастағы бала болса да сол шақтар көз алдында бүгінгідей сақтаулы екендігін айтты.

Кешегі құрбандар үшін дұға жасау маңызды екендігін жеткізген «Құнанбай қажы» мешітінің наиб имамы Орал Боқанов Құран бағыштап, рухтарына тағзым етті. Шәкәрім қажы ескерткішіне гүл шоқтары да қойылды.

Бұл кеште әуезді әндерін әуелеткен «Қаламқас» халық ән-би ансамблінің әншілері Қазақстанға еңбегі сіңген мәдениет қайраткері Бақыт Шағатаева, дәстүрлі ән өнерінің дүлдүлдері Қайрат Қабышев, Қонысбек Байдашевтар да шара көрігін әсерлі әндермен кіргізді.

Осылайша қуғын-сүргін құрбандарына арналған шара соңын ауданның ішкі саясат бөлмі бастығының міндетін атұқарушы Ұлан Сағадиев қорытындылап, ұлы дала перзенттерін ұлықтау ұрпақ парызы екендігін жеткізді.

 

Тоғжан РАХЫМБЕКҚЫЗЫ,

«Абай елі»

 

Page 3 of 4

Біз туралы

Бас редактор: Байтусов Нуржан Мейзханович   

Тілшілер:  Сарсенбина Анар Қабдуалиқызы

Тілшілер: Рақымбекқызы Тоғжан 

Компьютерде теруші: Дукенбаева Баян 

 

 

Сайт материалдарымызды пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті.

Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін.

Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Соңғы жаңалықтар