– Басқа мамандық иесінің журналистикаға бет бұру себебі неде?
– Журналистика факультетінде оқымасам да, масс-медиадан алыс болмадым: оқушы кезімде телеарнаның ішкі асханасымен, газеттің редакциясымен таныс болсам, студенттік кезде 1-курстан «Хабардың» жобаларына, атап айтқанда, «Азамат» жастар бағдарламасына араластым.
Жалпы, қалам-қағазға жақындығым мектеп қабырғасында басталды. Сол кезде өңірлік басылымдарға шағын жазбаларым жарық көре бастаған еді. Ал Республикалық арнаның ұжымына қосылуыма негіз қалаған – «Азамат» жастар клубы. Содан бері «Хабар» арнасы – кәдімгі қызметтік қара шаңырағыма айналды десем де болғандай. Елбасының барлық бастамаларын ақпараттық алаңда жариялап, ел-жұртқа жеткізетін, қолдау білдіретін, мемлекеттік саясаттың идеология саласындағы құрамдас бөлігіне айналған арнада қызмет ететінімді, осы арқылы мемлекеттің ісіне мүмкіндігіміз келгенше, үлес қосуымызды лайықты іс деп білемін. Сондай-ақ «Хабар» ҚР Президентінің «Болашақ» бағдарламасына (БАҚ редакциясы қызметкерлеріне арналған санатына) қатысуға рұқсат берді, бұйыртса, британ жоғарғы білім мектебінің тәжірибесімен танысуға мүмкіндік алып отырмын.
– Жобалардың атын ауыстырғанымен, кейде заты сол күйінде қалады. Сонда оның атын ауыстыру қаншалықты тиімді, оны ауыстыру не үшін керек деп ойлайсыз?
– Ойыңызды түсіндім. Сұрағыңыз уақытында «Сонымен, солай дейік» деп аталған жобаның «Біз» деп өзгеруіне қатысты болса керек. Мұны кәдімгі телевизиялық заңдылық деп қана қабылдау керек. Бұл ұжым мен басшылықтың ортақ шешімінен туындаған өзгеріс болатын. Өзгеріс нәтижесінде, тек аты ауысып қана қойған жоқ, форматына да, яки затына да өзгеріс енгізілді емес пе?
Тележүргізуші ретінде танымал болуым «Сонымен, солай дейік», «Біз» ток-шоулары десек, аптасына бес мәрте көрерменмен қауышатын жобада тұрмыстық мәселелерден бастап, ұлттың сапасына тікелей қатысы бар – оқулық, мемлекеттік тіл мәртебесі, ұл мен қыз тәрбиесі, отбасылық құндылықтар, ұлттық дәстүр тақырыптары, мемлекеттік органдар жүзеге асырып жатқан бағдарламалар мен концепциялардың артық-кем тұсына дейінгі аралықта жүздеген хабардың шығуына атсалыстық. Ток-шоу жанры – жүргізуші-модератордың ғана емес, ондаған адамнан тұратын ұжымның да еңбегі. Сондықтан ұжым болып, қоғамдағы ең маңызды, өзекті тақырыптарды шығара алдық деп айтуға негіз бар.
– Хабар дайындау барысында сан түрлі тағдыр иелерімен жүздесудің сәті түскен болар. Өзіңіздің араласуыңызбен дайындалған бағдарламалар арасынан кейіпкеріңіздің өміріне сәтті әсер еткен хабарды атай аласыз ба?
– Бағдарламада жұмыссыз жастың жұмысқа шақырту алған, мүмкіндігі шектеулі жанның өз мәселесін назарға алуға уәде алған, тағы бір қонағымыздың оқу мәселесін шешуге мүмкіндік тапқан, қала тұрғындарының үй сапасына байланысты әкімшілік тарапынан көңіл бөлінуге қолы жеткен нәтижелері болған хабарлар болды. Тараздық екі қолы болмаса да, қыздарын сабырмен тәрбиелеп отырған Анардың, арбада отырса да, аузымен қалам тістеп, жыр жазатын қызылордалық Нұрмұхаммедтің, жарының мүгедектігіне қарамастан, жұп құрған бірнеше шаңырақ иелерінің, жыл сайын қатары селдіреп бара жатқан соғыс және тыл ардагері ата-әжелеріміздің өмір жолына арналған хабарлар – ол кісілердің өздеріне және көрерменге қалай әсер еткенін білмедім, жүргізуші ретінде өзіме үлкен әсер еткен, мотивация бергені рас.
Ток-шоу жанрындағы хабардың негізгі мақсаты – қоғамдық пікір қалыптастыру, қандайда бір жағдайға қоғамның назарын аударуына үлес қосу деп білемін. Мұнан да маңыздысы, мәселен, мүмкіндігі шектеулі жандардың мәселесі көтерілгенде – олардың бұл қоғамнан тыс емес екендігін, олардың да толыққанды осы қоғам азаматтары екендігін дәйектеп, хабарға қатыстыру арқылы демеу бердік деп ойлаймын. Бұл, әрине, қуантады.
– Бүгінгі тележурналист ізденбейтін секілді көрінеді. Олар тек алдын ала бекітілген дайын жобамен жұмыс істейтін секілді. Әлде өзі де жаңа жоба ұсына ала ма? Сіз арнаға қандай жағымды жаңалық енгізе алдыңыз?
– Сауал телеарнаға жекелеген дербес жобаларды ұсыну жайында болса, оның өзіне тән кезеңдері бар: ұсынылатын жоба талаптарға сай қағазға түсуі керек, мүмкіндік болса, пилоттық бір санын әзірлеп ұсыну, оның техникалық, кадрлық ресурстарды талап етуі, бәрі-бәрі ескерілгені жөн. Ұсынған жобаңыз маңызды болса және осы процестерге шыдамдылық таныта алсаңыз, жобаны жүзеге асыруға мүмкіндік бар.
Ал сұрақ циклдық жобаларға тақырыптық ұсыныстар беру туралы болса, оның қиындығы жоқ. Шығармашылық ұжым жиналысында, ұжымның кез келген өкілі тақырып, кейіпкер, айдарлар бойынша ұсыныс бере алады, қолдау тапса, оны шығаруға әбден болады.
Қазіргі қызметіме дейін 2 жыл мерзім Бағдарламалар өндірісі дирекциясының бас редакторы ретінде, дирекция әзірлеген ондаған циклдық жоба мен тағы да ондаған арнайы жоба, деректі фильмдердің мазмұны мен идеологиясына, тақырыбы мен бағытына тікелей атсалыстым, қалай дегенде де, сапалы болуына азды-көпті үлесімді қосқан сияқтымын.
– Жаңалықты дұрыс пайдалана алмаған жағдайда сәтсіздікке ұшырайтыны белгілі. Аутсорсинг тәсілін біздің қазақстандық арналар неге толыққанды алып кете алмай отыр деп ойлайсыз? Не кедергі?
– Білуімше, қазір республикалық арналардың, мемлекеттік және жекеменшік телеарналардың эфирлік бағдарламаларының біраз бөлігі – аутсорсингтік компаниялардың өнімдері. Жаңа қатынастар болғандықтан, оның өзіне тән қиындықтары да болатыны түсінікті. Мойындау керек, жекелеген аутсорсингтік өнімдерде олқылықтар орын алып жатқан болар, алайда сапалы контентімен табысқа жеткен студия-компаниялар да бар. Меніңше, мұнда телекомпания мен аутсорсер арасындағы шарттар мен міндеттемелерді бұдан да терең, нақтылай түсу қажет. Сонда аутсорсер әзірлейтін тележобалардың идеологиялық, техникалық және сапалық талаптарға сәйкестік коэффициенті арта түспек.
– Аға толқынның бойындағы қандай қасиеттерді ардақ тұтасыз, өзіңізден кейінгі буынның сүйсінетін ерекшеліктері қандай?
– Біз сондай бір шүкірлік етер жайлы кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Тұрмыстың тауқыметі мен қаржылық қиындықтарды бастан кешіп жатқандар қазір де бар, алайда жас буынның мүмкіндіктер диапазоны аға буынға қарағанда кең. Аса үлкен ауыртпалық көрмегеніміз, аста-төк қол-жетімділіктер «ауырдың үсті, жеңілдің астымен» жүруге жағдай жасады, мүмкіндік берді. Қиындықтарға иммунитетіміз аға буын сияқты емес. Сондықтан әртүрлі формациялар мен кезеңдерді бастан кешкен аға буынның төзімділік, шыдамдылық қасиеттерін жоғары бағалаймын. Өзіме, замандас-қатарластарыма осы қасиет жетісе бермейді.
Екінші жағынан, із басқан замандастарымыздың жаңа технологияларды едел-жедел меңгеріп, тіл қатарын байытуға, жақсылыққа үлес қосуға, материалды және рухани қамын қатар алып жүруге талпынысы сүйсінтеді.
– Эфирге шығу – зор жауапкершілікпен қоса, үлкен міндет жүктейтін қызмет. Сенім артқан жұрттың көңілінен шықтым деп ойлайсыз ба?
– Дұрыс айтасыз, бұқаралық ақпарат құралдарында қызмет істеу – үлкен жауапкершілік. Асханада, қалтарыста айтылған сөздің әсері сол жиында бас қосқан адамдарға ғана жетуі мүмкін. Масс-медиа, оның ішінде, телевизиядағы ауыздан шыққан сөз кәдімгідей «отыз рулы елге тарайды». Жақсылыққа үн қосқан сөз болса жақсы, ал адамдардың ішкі наразылықтарын арттыратын, тұлға мен тұлға, ауыл мен ауыл, халық пен халық арасына сына қағатын сөз болса ше? Барлық көрерменнің көңілінен шығу мүмкін емес те шығар. «Көңілден шығасыңды» да, «шықпайсыңды» да естідім. Қалай болғанда да, эфирдегі жұмысымда барынша жөнді ақпаратты жеткізуге тырыстым. Эфирден қазір ғана кеткенде, ел көзтаныс деп танып-білуі мүмкін, ал елдің жадында ұзақ уақыт жағымды образда қалуың біраз уақыттан кейін анықталады.
Эфирге шығар алдында міндетті түрде қобалжу болады. Меніңше, монтаж жасай алу мүмкіндігін біле тұра, бұл барлық тележүргізуші басынан өтетін жайт. Бір оператор алдында телевизия тілімен айтқанда, стендап жасауға қарағанда (мұндай тәжірибеден 6-сыныпта өткенмін), студиядағы жиналған жүздеген адамның алдында, 6-7 камера бақылауында ток-шоу жанрында бағдарлама жазу, әрине, қиын. Тәжірибе деген де осы шығар – бірте-бірте үйренесің. Тікелей эфир жанрында да осылай – алғашқы эфирге қосылған сәтте, қобалжуың мүмкін, әрі қарай бәрі өзі ретке түседі
– Әр кезең журналистикасы өз уақытына қызмет ететіні рас. Бұл ретте бүгінгі қазақ тележурналистикасы өз міндетін қалай атқаруда?
– Әр уақытқа сай, журналистиканың түпкі миссиясы өзгермейді, формасы өзгеріске ұшырап отырған. Ақпарат ағыны қазір өте үлкен жылдамдыққа ие, әлеуметтік желі, мобильді құрылғылар – ақпаратты жедел таратушының рөлін алып алды. Сондықтан заманауи журналистикада нейтралитеттен гөрі, жанашырлық позиция білдірудің, жай ақпарат беруден гөрі, сараптап, талдап берудің маңызы артып келеді. Осы себепті журналист – өзінің елі, өзінің ортасында орын алып жатқан оқиғаға сырттан баға беруші ғана емес, сол шаруаның дұрыс шешімін табуына жанашыр адам болуы және материалында осы позициясы көрініп тұруы тиіс деп білемін. Сонымен бірге жан-жақтылық, жаңа технология мүмкіндіктерін игеру, тіл үйренуге, жаңа білім алуға тырысу – қазақ журналистикасының өз міндетін тиісті дәрежеде атқаруына септігін тигізетіні даусыз.
– Эфирде бүгінгі қоғамдағы ең өзекті мәселелер толықтай қамтылып жатыр деп айтуға негіз бар ма?
– Қандайда бір масс-медианың өзіне тән ішкі-сыртқы талаптары болады және оған түсіністікпен қарау керек. Мемлекеттік арна, ең алдымен, сенімді, ресми ақпарға жүгінеді және кейбір жекеменшік арналардың өкілдері сияқты арзан, ақпараты толық тексерілмеген фактілерден сенсация қуулар жасай алмайды. Жалпы, кез келген арна түймедейді түйедей ету мен сыңаржақ ақпарды, өзінің рейтинг жинауына қолданбағаны абзал.
Осы шарттарды сақтай отырып, мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдағы күрделі, өзекті проблемаларды көтеріп, шешімін табуына септігін тигізіп жүр. Негізі бұл қағида – масс-медианың профессионалы немесе профессионал болуға ұмтылған барлық өкілінің ортақ кәсібилік өлшемі болуы тиіс.
Сұхбаттасқан Ұлбосын АЙТӨЛЕН Дереккөзі