Абай елі

Абай елі

Сәрсенбі, 09 Тамыз 2017 00:00

Әйгерімнің қобдишасы табылды  

                 

Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік қорық-музейі тағы да бір құнды жәдігермен толықты. Абай ауданының ірге тасын қалаған, Шәкәрім қажының көзін көрген Кенжетілеу Доланбекұлының баласы Айдар Кенжетілеуұлы Абайдың екінші әйелі Әйгерімнің Бәтет Әзімханқызына сыйлаған қобдишасын музей қорына тапсырды. Бұл сыйлықтың иесі Бәтет апамыз – руы Жігітек, Бөжей ұрпағы екен.

А.Кенжетілеуұлының айтуы бойынша, Бәтет Әзімханқызы Ырғызбай ауылына келін болып түседі. Бұрынғының салты бойынша, ағайын-туыс кезектесіп, есік көрсету үшін жас келінді қонаққа шақырып отырған. Сонда Әйгерім келін болып түскен Бәтетті өз үйінен дәм таттырып, соңында осы қобдишаны сыйға тартқан. Онысы – «қуыс үйден құр шықпасын», игілікке бастаған ырым болсын дегені.

А.Кенжетілеуұлының анасы Ақлия – Бәтет Әзімханқызының туған сіңілісі. 1967 жылы Бәтет апамыз қобдишаны А.Кенжетілеуұлының әйелі Бақытқа берген. Міне, осылайша, А.Кенжетілеуұлы  Әйгерім сыйға тартқан қобдишаны енді музей қорына тапсырды.

Көненің көзі болған қобдиша музей қорында сақталып,  жуық арада жұрт назарына ұсынылады.

 Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік

қорық-музейінің баспасөз қызметі

 

Сәрсенбі, 09 Тамыз 2017 00:00

Тағы да Абайды оқысақ...

Тағы да Абайды оқысақ...

 Ұлы Абай заман, өмір жайлы:

                         Өмір, дүние дегенің,

                         Ағып жатқан су екен.

                         Жақсы жаман көргенің,

                         Ойлай берсең, у екен,- деп бұл жалғанның ащы-тұщысын  татқан соң айтқаны бар.

          Бүгінгі мың құбылған заманда күнде болмаса да, апта, бір айда не бір жылда Абайды оқып тұрған дұрыс па дейсің.

         Өйткені, Абай өлеңі, Абай сөзі, Абай мұрасы – қай уақытта болсын әр адамның рухани керегіне жарар, қысылған сәтте жүгінер, ақыл қосар, оқысаң таңырқап тәлім алар – таусылмас бай қазына ғой.

Бүгінгі жас ұрпақ осы заманға сай оқып, білім алғанда, өміріне нәр болар рухани қөрек іздегенде – Абай өлеңдеріне, терең пәлсапалық ойларына жүгінсе өзінің жоғын табар, барын толықтырар еді.

          Абай өз ұлты – қазағын жақсы көрген, көре тұра кемшілігін бетіне басып қатты айтқан, одан арылудың жолын нұсқап, нағыз адам болудың қағидасын ұсынған.

          Абай өзінің дәл осы халін 9-шы қара сөзінде:

«Осы мен өзім – қазақпын. Қазақты жақсы көрем бе, жек көрем бе? Егер жақсы көрсем, қылықтарын қостасам керек еді. Егер жек көрсем сөйлеспес, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасым керек еді»- деп қимастықпен айтқанын қайда қоясың?

            Абайдың ел білетін, жақсы ән-әуені бар  «Сегіз аяқ» атты белгілі өлеңі бар. Оның бастапқы шумақтарын жаттап, әнге қосып, айтып та жүрміз.

            Ал, өлеңді аяғына жеткізіп оқығанда күлдіре отырып, жылатқан, мың  өкініш пен бір үмітке толы ақынның ішкі жан тебіренесін ұғуға болады.

Осы өлеңдегі Абайдың:

                         Еңбек қылсаң ерінбей,

                         Тояды қарның тіленбей, - деген мақал дерлік, қос тіркесін бала күнімізден жаттап, жиі естіп, бүгінгі күнге дейін балаларға айтамыз.

Тағы да Абайдың:

                         Егіннің ебін,

                         Сауданың тегін,

                         Үйреніп, ойлап, мал ізде.

                         Адал бол – бай тап,

                         Адам бол – мал тап,

                         Қуансаң қуан сол кезде, - деген сөзі кешегі емес, бүгінгі нарық заманының сипаттамасы дерсің.

                         Тамағы тоқтық,

                         Жұмысы жоқтық

                         Аздырар адам баласын – деп айтқан Абайдың,қайнап қаны, ашып жаны, сөзін тыңдамай, өзін ұқпай бар қазақтың ортасында моласындай бақсының жалғыз қалғаны тағы шын.

 Абайдың «Заман ақыр жастары» - деп басталатын, сол тұстағы бойы бұлғаң, жалқау, жатып ішер, бос сөзге үйір, қыңыр қылжақпас жастарға айтқан өкпе өлеңі бар.

 Онда ақын:

                         Саудасы – ар мен иманы,

                         Қайрат жоқ бойын тыйғалы.

                         Еңбекпен етті ауыртпай

                         Құр тілмен жиғаны, - деп бүгінгі ары мен иманын саудалап, сабыр қылмай, қайрат жимай, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жан қинамай, қулық пен сұмдықпен адал еңбек етпей байлық жиғандарды сынға алып тұр.

     Абай өлеңдерін, керемет қарасөздерін оқисың да,  ұлы ақынды жаңа танығандай-әрі бас шұлғып, әрі таң қаласың.

     Абайдың «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап» деген өлеңі бар.

                         Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап,

                         Әуре етеді, ішіне қулық сақтап

                         Өзіңе сен, өзіңді алып шығар

                         Еңбегің мен ақылың екі жақтап, - деп ақын өмірде бар қарапайым қағидаға терең философиялық мән береді.

   Өлеңнің соңғы екі жолын бүгінгі үлкенді-кішілі шенділер, байлық пен мансап тұтқасын ұстаған шіренгендер, халықтың қамы деп нарықта «нар» болған кәсіпкерлер өздерінің қызмет, мекеме, жеке үйлерінің маңдайшасына іліп қойып үнемі оқып отырса артық болмас еді.

 Тағы да Абай өзінің 37-ші қарасөзінде: «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың. Адамдық қарызың үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың»- деп жазған.

           Осы ғибратты сөзге қосарың да, аларыңда жоқ.

           Алланың атын алпыс алты рет айтып, ішкен жегенімді, жасаған зорлық, зомбылық күнәларімді көріп қоя ма деп өтірік қорқып алладан сауға сұрағанша, ел үшін, адамдық қарызың үшін таза еңбек етсең алланың сүйікті ұлы боласың деп тұр-ғой, ұлы Абай:

          Тағы да Абай осы қарасөзінде:

                         Бақпен асқан патшадан,

                         Мимен асқан қара артық

                         Сақалын сатқан кәріден

                         Еңбегін сатқан бала артық – деп асқан мен сатқаны астарлап айтып, өмір деген шахмат ойынында әлдекімдерге мат қойып отыр.

           Абайдың «Талай сөз, бұдан бұрын көп айтқанмын»- деп аталатын өлеңі бар. Тегі Абай сол заманда да адам болудың жолын талай айтқанымен, оған құлақ аспаған жан болмаған соң, нәтижесін көрмеген соң, қайта-қайта айта беруге мәжбүр болғанға ұқсайды.

Сөйтіп өкініп:

                         Адасып алаңдама, жол таба алмай,

                         Берірек түзу жолға шық, қамалмай

                         Не ғылым жоқ, немесе еңбекте жоқ

                         Ең болмаса кеттің-ғой, мал баға алмай- деп өкінішпен айтпаса керек еді?

 Өзінің 42-ші қарасөзінде осы ойын әрі жалғастырып: «Қазақтың жаманшылыққа үйір бола беретінінің бір себебі – жұмысының жоқтығы. Егер егін салса, я саудаға салынса қолы тиер ме еді?»- деп адамды қор ететін, жаман адам жасайтын басты кесел жұмыссыздық екенін сол кезде айтып кеткен. Абай өз өлеңдерінде, қарасөздерінде «егін ек, сауда жаса» дегенді жиі айтады. Адал еңбекке негіз болар күн көріс көзін, қалай дәл тауып айтқан!

           33-ші қарасөзінде: «Егерде мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай, адал еңбек сатқан қолы өнерлі – қазақтың әулиесі сол»- деп өнер, білім, мәдениеттің тетігін ұстап адал еңбегін сатқан адам қадірлі дегенді айтады.

Абай осы арқылы өнеріңді, біліміңді арттырайын десең басқалардан үйрен, қолыңдағы барға мәз болмай, одан әрі ізден, талаптан ерінбей еңбек ет, қу тілге алданып, мақтан қума, тамырым, досым деп алтын уақытынды  босқа өткізбе, бар малды шашпа, одан табыс құралмайды, ең бастысы мақтанға мас болып, өтірік жомарт болудан сақ бол деп жақсы өмір сүрудің, нағыз адам болудың  жолдарын ұсынып тұр.

         Абай өзінің 43-ші қарасөзі арқылы  адамның өмірі, ғұмыры өлшеулі дүние деген терең ойды айтады. «Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, боғы шығады» - деп адамның бұл пәни тірліктегі өмірінің таразыға салғандай өлшеуі бар екендігін, өлшеуден асқан көп керектің түбі жаманға әкеп соғатынын баяғыда ескерткен.

Ойлы қазақтың тірлікке – тәуба, барға -қанағат, жоққа – салауат, өмір жалған, бәрі уақытша, өлшеулі дүние дейтіні осы. Айтпақшы, Абай 42-ші қарасөзінде, мөлшерден асқан дүниенің азабы мен зардабы бар, көп асқанға бір тосқан деп «Ненің қызығын көп іздесең, соның күйігін бір тартасың» деген айыптауы тағы бар.

             Расында да, қоғамды қор етер, адамды жоқ етер,  ұрлық, қорлық, зорлық, нәпсіқұмарлық, маскүнемдік, мансапқұмарлық, жемқорлық, парақорлық, сыбайластық сияқты дерттердің түбі опа бермесі анық.

            Абай нағыз адам болудың басты қағидасын өзінің 18-ші қарасөзінде: «Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар-мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрселермен оздым-ғой демектің бәрі-ақымақтық»- деп нұсқаған.

            Ұлы ақынның дәл осы тұжырымдамасы бүгінде мемлекеттік қызметшілер жан ұшырып жаттап жүрген, жиі сүрініп жүрген ар-ождан кодексі мен қызмет этикасының басты өлшеміне, негізгі қағидасына алса артық болмас еді.

           Расы керек Абайдың мол қазынасын айтып та, жазып та тауыса алмаспыз. Оқып, парақтап ой түйгенде тек көңіліміз қалағанын ғана теріп, жазып отырмыз. Түбіне жеттік, бәрін ұқтық дегенге әлі ерте.

          Осы орайда, Абайдың 2-ші қарасөзін оқығанда, алдымен еріксіз күліп, соңынан ұяттан қысылып оқиды екенсін. Себебі ондағы айтылған ойлар осыдан 150 жылғы қазақ тірлігіне ғана емес, бүгінгі өмірге де қатысы бар.Өз жақынымыз қазақтың бұрынғы өткені, бүгінгі тірлігінде өзге ұлттың баласын сөз қылып, басқаның кемшілігіне күле қарап, өз-өзіне «керемет» баға беріп, өзгенің жақсы ісін көрмей, бізде мынадай бар, мынадай бар деп бос мақтанып, бос күпілдеп, аяғы «өз жыртығын өзі жамай алмай жүргені» рас-қой.

          Абай осы 2-ші қарасөзінде қазақпен қатар тұрған орыс, сарт, ноғай, өзбектердің тірлігін сол тұстағы қазақтың көзімен көріп, мәз болып, күлкі етіп, жел сөзге ерік беріп «сөгетіні» бар.

Іле райынан қайтып, сөз мәтінін өзгертіп «сарт, өзбек дегенім егін егіп, жеміс теріп, сауда жасайды екен, алыс-жақын орысқа қарасам өнер, білім, ғылым өзгеріс сонда екен, татар, ноғайға қарасам ауыр солдаттыққа, тақыр кедейшілікке шыдап, молдалық жасап, медіресе ұстап, дін күтуге бейім екен»- деп ащы шындықты мойындаған. Сөйтіп қайран қалып: «Бағанағы мақтан, бағанағы қуанған, күлген сөздеріміз қайда?»- деп Абай екі алақанын жайып, өз қазағынан жауап сұрайды.

Заман дұрыс, ел аман, іргеміз бүтін десек те, әлі де болса қала тірлігін оңалта алмай, ауыл тұрмысын жақсарта алмай жүрміз. Ел дамуына бөгет болып жатқан мәселелер көп. Сыбайластық, жемқорлық, парақорлық сияқты қоғамға мерез боп жабысқан кесапат дерттерді жоя алмай келеміз.

         Бәрін айтта, бірін айт, ауылдың жырын айт дегендей. Қаланы қойып, қазір ауылда негізгі тіршілік көзі – малға қарайтын, мал бағушы, қара жұмыс істейтін жұмысшы табу қиын, еңбектен қашатын бейнетсіз күн көретін масыл жандар көбейді.

                         Түбінде баянды еңбек, егін салған

                         Жасынан оқу оқып, білім алған

                         Би болған, болыс болған өнер емес

                         Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған, - деген сөзді хакім Абай айтқан. Тағы да тағылым болар Абайдың бұл өсиет сөзі – жас ұрпақ санасына ой салар, олардың алдағы ғұмырына жол көрсетер бағдаршам болса деп ойлайсың. Ойлайсың да, Абайша айтқанда сөз түзелген, енді сен түзел жас ұрпақ дейміз де.

 Әсет Медеуханұлы,

                                                                                                                                             Қарауыл ауылы                

 

 

 

 

Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік қорық-музейі құрылған уақытынан бастап ұлы ақын мұрасын насихаттау және қорды молайту, құнды деректер жинақтау жұмыстарын жүргізіп келеді.

Ұлы Абай, оның ақындық-өнер және туыстық айналасына қатысты әрбір заттық және құжаттық материалдар құндылығымен ерекшеленуімен бірге тұлғаны әр қырынан тануда маңызы зор айғақ болып табылады.

Маусым айының соңғы күндері Абайдың қорық-музейінің қоры құнды жәдігерлермен толықты. Музейге тапсырылған экспонаттар Шәкәрім Құдайбердіұлының өз қолымен жасаған және қажы өзі тұтынған заттар болғандығымен аса құнды. Олар – Шәкәрім қажының шоқпары мен ағаштан жасалған саптыаяғы. Бұл заттар Абай ауданы Архат ауылының тумасы, бүгінде Қарағанды қаласының тұрғыны Ернұр Мұсабайұлы Әзімбаевтың үйінде ұзақ жыл сақталған.

Он жасқа дейін үлкен атасы Қыдырдың тәрбиесінде болған Ернұр бұл туралы: «Руым Тобықты Ырғызбай, Өскенбайдың Мырзатай деген ағасынан тараймыз. Мырзатайдан Жұман, оның 9 ұлының біреуі Әзімбай. Жұман атамыз «Абай жолы» роман-эпопеясына енген адам. Шәкәрім атылғанда немере ағайындары Қыдыр мен Шыңғыс Әзімбаевтар ақынның көп дүние­ле­рін алып қалады. Соның қатарында Шәкәрімнің төсек-жабдығы да бар еді. Үйге Ахат Шәкәрімұлы келгенде Сирақбай, Шахман есімді ауыл ақсақалдары жиналатын. Сол кезде естігенім, Шәкәрімді өлтірген күні түнде  НКВД-ның мәйітке күзет қоймағанын пайдаланып, Бақанаста болған ауыл азаматтары мәйітті ұрлап, ескі құдыққа  апарып тығады. Таңертең НКВД шу шығарып, барлық ауыл адамдарынан жауап алады. Алайда, ешкімді мойындата алмайды. Кетер кездерінде ауылдастары қажының жеке мүліктерін сол ауылда қалған жақын туысы ретінде немере ағайыны – менің атам Қыдырға табыстап кетеді. Сол себепті біздің үйде Шәкәрімнің төсегі, алтын белбеуі, ою-өрнектері, өз қолымен жонып жасалған шоқпары мен саптыаяғы, тағы басқа заттары  болды. Төсегі әдемі, темір бұрандалы, бұзылып жиналатын еді. Сол төсекке атам қайтыс болғанша жатты. Онымен бірге жататын болғандықтан мен де сол төсекте ұйықтап өстім. Кейін Ахат әкесі Шәкәрімді ақтап алып, сүйегін жерлеу үшін біздің үйге ақсақалдарды жинап, яғни мәйітті ұрлаған адамдардан құдықты сұрағанда, олар үкіметке қарсы келген деп қылмысқа тартылмауы үшін әдейі қауесет таратады: НКВД Шәкәрімді құдыққа тастап кетіп, қырық жыл мәйіті жерленбей жатыр деп.  Қажының алтын белбеуін Қарауылда, Абай атамыздың бір тойында Жидебайға апарып қойып, содан қайтпай қалды. Ол кезде Шәкәрім ақталмаған кез, атын атауға ел қорқатын.  Шоқпары мен саптыаяғын атам Қыдыр темекі езіп, насыбай жасауға пайдаланды. Мен оны ешкімге бермей, атамнан қалған мирас ретінде сақтап жүрдім. Алайда ол туралы білетін  адамдар көп болды», - дейді.

Естеріңізге сала кетейік, Ернұр Әзімбаев 2016 жылы музей қорына әжесі Ұлжан Бәжіғұлқызы Шәкәрім жасаған үлгі бойынша тіккен кимешекті (1920ж.) тапсырған болатын.

Бүгінде құнды экспонаттар Абай еліне, Қарауылдағы өлкетану музейіне уақытша апарып қойылды. Алдағы уақытта Шәкәрім қажының шоқпары мен саптыаяғы Семейдегі бас мұражай экпозициясының төрінен орын алмақ. Музей қызметкерлері құнды жәдігерлерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді өздерінің абыройлы міндеті деп біледі.

 Абайдың мемлекеттік «Жидебай-Бөрілі»

 қорық-музейінің баспасөз қызметі

тел.: 8(7222) 36-06-35

 

 

 

Сейсенбі, 13 Маусым 2017 00:00

«Ырысай» көлі – ырыстың көзі.

         Әкем жарықтық жер тарихын, ел тарихын бір кісідей білетін жан еді. Сол кісі Қарауыл ауылынан Семей қаласына тура тартатын қасқа жолдың «Арқалық» кезеңіне жете бергендегі сол жақ бүйірінде қалатын шағын көлді «Ырысай» көлі дейтін. Айтуынша бұл жерді ертеректе әйгілі Тобықты-Ырғызбай әулетінің «Мырзатайдан» тарайтын бір жұрты мекен етіпті. Әулеттің үлкені де, ірісі де Ырысай деген кісі болыпты. Адамның ала жібін аттамайтын адалдығына, шыншылдығына риза болған Құнекеңнің өзі оған жері құнарлы, бұлақ көзі мол, әрі ащылы-тұщылы суы бар көлдің маңайын беріпті. Көлдің «Ырысай» аталуы да сондықтан. Құдайдың құдіреттілігін қараңыз. Осы көлге сонау аштық жылдары ғайыптан қара балықтар пайда болып, Шыңғыстаудың бауырынан Қара Ертіске қаптап шұбырған қалың ашарықтар балықты аша, айырмен аулап, осы жерде жан сақтап қалыпты.

         Сол «Ырысай» әлі бар.  Күні кешеге дейін бұл көлге бұрылып қараған адам да болмады. Қатты ыстықта қаққа айналып, қарлы көктемде қайта  толығып отырады. Көлдің тәп-тәуір көзінің бар екенін де ешкім білген емес.

         Былтырдан бері «Ырысай» көлінің атағы тағы да «дүр» ете түсті. Жақсылық та, жаманшылық та жата ма?«Бәтір-ау, «Ырысай» көліне балық бітіпті, ең кішкентайы – білектей, ең үлкені – құлаштай екен» деген алып қашты сөздер желдей есті.

         «Өзен, көлдері жаз ортасында тартылып, арнасы ырсиып ашылып қалатын Абай ауданында қайдағы балық, сендер де айтады екенсіңдер» деп сенбегендер де табылып жатты.

         Шыны керек, біз де аң-таң болдық. Мен баяғыда әкем айтатын қара балықтар қайта пайда болған шығар деп ойлағанмын да қойғанмын. Бір күні балам үйге «Сазан» аталатын ақ балықтың бірнешеуін алып келді. Сіздерге өтірік, маған шын, ұзындығы – білектей. «Ырысай» көлінен қармақ салып аулап алдық» дейді балам күліп. Қуырып, дәмін таттық. Тіл үйіреді. Тойларда өзіміз құмарланып жеп жүрген балықтардың әкесіндей.

         Істің ізіне түстік. «Бақсақ, бақа екен» дегендей, көлдің иесі табылыпты. Ол өзіміздің елдің азаматы, көп жылдары аудан шаруашылықтарын басқарып, білікті басшы, білімді маман атанған Жансап Сәдібек екен. Телефон шалып, тауып алдық. Бізді көл басына қонаққа шақырды. Ауыл ақсақалдары: Манатай Толғанбаев, Боташ Орынбаев, Кемтан Оспанов, Серікхан Әбеуовтер бас қосқан шағын отырыста көп нәрсенің басы ашылып, бағыт, бағдары айқындала бастады.

- Осы көлге сонау кеңестік үкімет кезінде, дәлірек айтсақ, 1987 жылдан бастап көзім түсіп жүретін еді,-деп бастады сөзін көл иесі Жансап Сәдібек. Ол кезде Мұхтар Әуезов атындағы совхоздың мал маманы болатынмын. Көлдің маңайынан әрі өтіп, бері өтіп жүргенде «шіркін, осы көлге балық өсірсе» деген балаң ойдың қылаң бергені де рас. Бірақ ол кез – «кісідегінің кілті - аспанда», «қолда бардың қоғам игілігінде» тұрған шағы қой. Ой мен қиялың қайдан жүзеге ассын. Армандағанмын да қойғанмын.

Осыдан төрт-бес жыл бұрын, сол арманға қайта оралдым. Егемен ел болдық, еркіндік бар, еңбек етемін, табыс  табамын деген адамға ай жарығындай ақжарылқап заман туды. Елбасымыз екі күннің бірінде кәсіпкерлікті дамыту жөнінде жалықпай айтып жатады. Қой, мен де талап пен жігерді қолға алайын деп осы көтерілмей жатқан тың сияқты тәуекелдің шаруасына қойып кеттім. Алдымен көлдің айналасындағы жерді жалға сатып алдым. «Көл қамыссыз болмайды, қамысты көл балықсыз болмайды» демекші, сонау «Озеркадан» қамыс тасып, жалаңаш жатқан көлдің жағасына ектік. Қыста қар тоқтаттық. Балық жейтін әртүрлі минералды тыңайтқыщтарды көл бетіне шаштық.

Мамандардың ұсынысымен «Карась» деген балықтың уылдырығын сатып алып суға жібердік.  «Карась» (қазақшасы «Мөңке») азулы балық, ол көл түбін кем дегенде жарты метр қазып ұйықтайды екен.  Бір жылда көлдің көзі ашылып, су деңгейі көтеріле бастады. Келесі жылында Күршім ауданынан алты жүз мың «Карп» деген балықтың уылдырығын тірідей әкеліп шаштық. Бұл кәдімгі «Сазанның» бір түрі. «Сазанды» – арқар десек, «Карп» - қой. Өте өсімтал жәндік.

- Байқайсыздар ма?,- деді Жансап біздің назарымызды айнадай жарқырап жатқан көл жағасына аударып, ендігі қауіп – қамыс көбейіп барады. Оны тез арада азайтпаса, көлдің тынысы тарылады. Тыныс тарылса, балық та, суда жоқ. Сол үшін биыл күзде көлге «Белый амур» (қазақшасы «Ақ амур») деген балық жібереміз. Оның қорегі – қамыс.

Шыны керек, біз бір кездегі Жансапты танымай қалдық. Қасымызда зоотехник Сәдібек емес,  ихтиолог отырғандай көрінді. 

Әңгімеге араластық.

Барған қонақтардың бәрі бірінен соң бірі іліп әкетіп, сұрақты төтелетіп жатыр.

- Бауырым – ау, осының бәрін осыншама уақыт бойы жарылып кетпей ішіңе қалай сыйдырғансың. Аудан халқы еттен басқа ештеңе жемейді. Мына балығыңды неге әкеліп сатпайсың?,- деп кешегі кеңес тұсында ауданды басқарған Боташ Орынбаев ағасы сұрақты төтесінен қойды.

- Кедергі болмаса, етек, жеңіміздің кеңейіп, құлашымыздың ұзарып кететін түрі бар,- деді Жансап әңгімесін әрі қарай жалғап. Көл басыбайлы біздікі болмай тұр. Жердің иесі болсақ та, судың иесі біз емеспіз. Демек, судағы балық та, өзіміз өсіргенмен  өзгенікі. Толық құқымыз жоқ. Сондықтан да болар, қаладан, даладан келген «браконьерлер» күндіз, түні тор құрып, иесіз балықты қаптап алып кетіп жатыр. «Әй дейтін әже, қой дейтін қожан жоқ». Барсақ, құжат сұрайды. Ол бізде әзірше жоқ. Облыстық, республикалық ауыл шаруашылық басқармаларына, тіпті, Министрлікке бірнеше рет хат жолдадық, жауапсыз қалды.  Бұл мәселемен аудан басшылары да толық хабардар. Олар да «көмектеспеймін» деп отырған жоқ. Шамалары жетпей жатыр. Қазақшалап айтқанда, көл суының нақты қожайынына айналуымыз қажет. Жазығымыз – біз бір кезде қаққа айналып, құрып бара жатқан көлдің көзін аштық, табыс көзін таптық, амал не, қайран еңбек адыра қалатын түрі бар.

Ботекең жылдам адам ғой, «лып» етіп сөзге араласып: Ой, ондай бөгет болмайды, аудан ардагерлері атынан тікелей Елбасына шығамыз, ол кісінің өзі туған жерді түлетіңдер, өзен, көлдерін қорғаңдар деп жатқанда қол қусырып отырғанымыз ұят емес пе?-деп қалды. Оны әйгілі жазушы Мұхтар Әуезовтің бауырында өсіп, білім алған, Тобықты-Ырғызбай әулетінің, оның ішінде осы  Ырысай бабамыздың тікелей ұрпағы – Манатай Толғанбаев та қолпаштап қойды.

Осы уақытқа дейін көлді көтеруге Жансап үш-төрт миллиондай ақшасын жұмсапты.

Аз қаражат емес. Сол қайран еңбек қолдау тауып, қолғабыстық көрмесе, желге ұшып кететін түрі бар.

Көлдің дәл қазіргі аумағы да үлкен. Ұзындығы мен ені бірдей екі-үш шақырым. Соған орай балығы да баршылық. Жансаптың шамалауынша, 100-150 тоннаға жетеді. Қайта биылғы қыста «Карасьті» түп – тұқиянымен құртып алыпты. Мұз қалыңдап, қолмен оюға келмей тұншығып өліпті. 

Кедергінің басы – жердікі сияқты, көлге де тендер өткізу керек. Ал, оны өткізуге не ауданда, не Семей қаласында арнайы шарт – құжат жоқ. Ешкім білмейді, біріне – бірі сілтейді. «Жаны ашымастың жанында басың ауырмасын» деген осы.  Бетінде мөр басылған біржапырақ қағаз –қаншама шаруаға қол байлау болып тұр.

Елбасымыз кәсіпкерлікті дамытуға оңды-солды еркіндік бергенмен, мәселені жұмсақ креслода отырып алып шешетін бюрократтық жүйеден әлі де арыла алмай келе жатқанымыз қарын ашырады. Ойланатын шаруа.

«Тіршілік болса, көлдің айналасына тұтастай ағаш егемін, ол – қыста қар тоқтатуға, көктемде көл суын көбейтуге септігін тигізеді. Әрі демалуға, балық аулауға келгендерге саябақ. Көл басына қонақ үй саламын. Аудан орталығынан арнайы балық өнімдерін сататын дүкен ашамын, балабақшалары мен мектеп жасына дейінгі оқу орындарын арзан бағалы балықпен қамтамасыз етемін»,– деп Жәкең алдағы армандарын да айтып салды.

Қолында қаржысы бар, дәулеті шалқып тұрған азаматтың бұл армандарының ойдағыдай жүзеге асатынына біз де кәміл сендік.

Алдымызға буы бұрқырап үйме табақ ас келді. Кәдімгі қойдың құйрық майына  баптап қуырылған балық еті. Бас салдық. Бейне бір аштан келгендей асап жатырмыз. Іліп алар сүйегі жоқ.  Қылқыта бересің.

«Бұл «Карп» деген балық. Қазақшасы- «Тұқы». Еті өте майлы, әрі дәмді келеді. Семейдің көк базардағы бағасы жоғары. Бір килограмы – 1200 теңге. Осы балықты қырық жыл атом қырғынының астында болған аудан халқы, әсіресе, жас балалар жесе ғой, шіркін» - деп қалды ел азаматы Жансап Сәдібек.

Сары қымыз сапырылды. Бұл да осы азаматтың үйірлеп өсірген жылқысының өнімі. Дәмі – балдай. Тіл үйіреді.

Бірер сағаттың ішінде сарайыңды ашар саф ауа. Мұрын жаратын жусан иісі. Жайқала өскен көк шалғын – туған жер табиғатының ештеңеге айырбастамайтын таңғажайып көрінісі мен рахатын көз алдымызға жайып салды.

Дәл кетерімізде Семей қаласынан асай – мүсейін асынып бір топ адам  келді. Ештеңеге қарайтын емес. Сасқалақтау да, абыржып, абдырау да жоқ. Дәл бір әкесінің үйіне келгендей «иесіз көлге» иелік жасап жатыр. Манағы Жәкең айтқан «браконьерлер» осылар екен. Ел көзінше қармақ салған болып, кеш бата ау құрып, таң ата қаптап алып кететін көрінеді. Баратын жері – базар.

- Аулай беріңдер, тек ау құрмаңдаршы, бауырларым,-деп Жансап дауыстаған болды. Олар бізге бұрылып та қараған жоқ. «Бізде не  шатақтарың бар. Біз де сендер сияқты демалушылармыз» деп сес көрсететін сияқты. Не шара?!

Ал, ырыс көзі – «Ырысай көлі» болса, «бәріңе де жетемін, бірақ құрдымға кетіріп, құртып алмаңдар» дегендей батыстан соққан баяу желмен сәл-пәл толқынданып, жалдары жарқыл қағып мөлдіреп жатты...

 

 

Төлеген Жанғалиев

Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі,

Абай ауданының Құрметті азаматы.

Абай ауданы,

Қарауыл ауылы

Сәрсенбі, 24 Мамыр 2017 00:00

ЕЛІ ЕРІН ЕСКЕ АЛДЫ

 

   Мамыр айының  жайма шуақ күндерінің бірінде, дәлірек айтсақ,12 мамыр күні  Шыңғыстаудың топырағынан өсіп-өніп шыққан, өр тұлғалы, даңқты ұлымыз, Қазақстан Республикасының құрметті спорт қайраткері Қазақстанның екі мәрте түйе палуаны, «самбо» күресінің майталманы, Абай ауданының «Құрметті азаматы»  Таутанов Манарбек Бекенұлы атындағы республикалық турнир VI- рет жалауын көтерді.

  Қашанда  ұлысын ұлықтап, асылын ардақтаған Абай жұртшылығы бұл жолы да дәстүрден жаңылмай Шыңғыстаудың нар ұлы Таутанов Манарбекті еске алуға арналған қазақ күресінен ересекер арасындағы Республикалық  турнирді жылдағыдай кең көлемде атап өтті.

    Шыңғыстудың қасиетті қойнауында дүние есігін ашқан Манарбек әкесі Бекеннің өтінішімен жас кезінен бастап Қарауыл ауылында ұйымдастырылған қазақша күрестен КСРО  спорт шебері Мағауия Оразбековтың тәрбиесін алған.

1978 жылы Алматы қаласында № 86 мектепте білім ала жүріп              ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушы Темірхан Досмағанбетов, Нұрлан Бейсенбаевтардың тәрбиесінде болады.
Мектеп бітірген соң  (1985-1989 жылдары  азаматтық борышын өтеп келіп) Қазақ дене шынықтыру институтын бітіріп  «самбо», «дзюдо» күрестерінен жаттықтырушы мамандығын алады.  1999-2001 жылдары Туран Университетін сырттай оқып бітірген заңгер Манарбек Алматының мал дәрігерлік институтының дене тәрбиесі кафедрасында оқытушы, жасөспірімдер құрамасының аға жаттықтырушысы қызметін атқарған.

Дзюдо күресінен жастар арасында Дүниежүзілік Олимпиадада ең тұңғыш оқушысы Ерлан Слямбаев 1-ші орын алады. 
2001 жылдан бастап ҚР туризм және спорт агенттігінің ұлттық командасының бас жаттықтырушысы болып еңбек етеді. Өз ісіне адал, мол тәжірибелі ұстаз, талантты жаттықтырушы, білікті ұйымдастырушы болады.

Манарбек дзюдо күресінен республиканың жоғары көрсеткішке жетуіне  10-15 жылдай қажырлы еңбек еткен. Төрт Халықаралық дәрежедегі спорт шебері, жетпістен артық спорт шеберлерін дайындаған,

Манарбек Таутановқа 1996 жылы «самбо» күресі бойынша «ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушы» атағы берілді. 1998 жылы «дзюдо» күресі бойынша «ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушы» атағы тағы да берілді. Манарбек республика палуандарын үлкен Әлемдік биіктерден көрсетті. Халық алдындағы ерекше еңбегі үшін оған  ҚР бас бапкері, «Абай ауданының құрметті азаматы» атағы берілді.

Манарбек Таутановты еске алуға арналған турнир қазақ күресінен талай палуандардың үлкен спортқа қадам жасауына септігін тигізген еліміздегі ең ірі жарыстардың бірі.

    Жасындай жарқылдаған батыр ұлды еске алуға еліміздің түкпір-түкпірінен 14 облыс, 2  қаладан  150-ге тарта балуандар жиналды.

Күннің ыстығына қарамастан  «Аға сұлтан» алаңына жиылған қауымның қарасы  да көп болды.

  Қазақ күресі – нағыз текті күрес түріне жатады. Балуандардың жауырыны толық жерге тисе ғана таза жеңіс болып есептелінетін, нағыз білек күші бұлқынған, қарсыласының жігерін құм қылған апайтөс алыптардың күресі.

Осындай дүбірлі доданың  демеушілерсіз өтпейтіні белгілі.Жыл сайынғы дәсүрден жаңылмай өткізіліп отыратын байрақты бәсекенің өтуіне мұрындық болған Астана қаласы мәдениет және тілдерді дамыту, дене шынықыру  және спорт бөлімі, Абай ауданының әкімшілігі, аудандық дене шынықтыру  және спорт бөлімі, аудандық спорт мектебі азаматтарының еңбегін атап өтпеске болмас.

  Осылайша жарыстың  ашылу салтанаты басталды. Еліміздің Әнұраны шырқалып, ортаға осы жарыстың бас төрешісі, Қазақстан Республикасының құрметті спорт қайраткері, Қазақ күресінен жоғарғы дәрежедегі төреші Қайрат Чармухаметов бастаған жарыс төрешілері мен жарысқа қатысушы палуандар шақырылып, салтанатпен халыққа таныстырылды. Жарысың ашылу салтанатында  Абай ауданының әкімі Тұрсынғазы Мүсәпірбеков сөз бастап Абай елінің абыройын асқақатып, артына өшпестей із қалдырған өр рухты ұлымыз Манарбек Таутанов атындағы Республикалық турнирге қатысушыларға сәттілік тілеп, жарыстың шымылдығын ашып берді.

    Ары қарай сөз кезегі қазақ күресінің іргетасын қалап, аталмыш спорт түрінің шашбауын көтеріп жүрген Диханбай Дүржанұлы мен Марат Жақыт , Жеңіс Биткөзов сынды спорт ардагерлеріне берілді.  Қазақта «Саусақ бірікпей ине ілікпейді» деген жақсы сөз бар.  Осынау игілікті шараның жоғары деңгейде өтуіне Манарбек Таутановтың жары Гүлмира апай, сонымен   қатар Серік Қоржыкенов, Берік Канафин, Зекен Шаймарданов сынды спорттағы үзеңгілес достары мен шәкірттерінің ерен еңбегі екені белгілі.

   Боз кілемдегі байрақты бәсекені түсіруге телеарналар да қалыс қалмады. «Ертіс өңірі», «Каз спорт», «Қазақсан-Өскемен» арнасының  түсірілім тобы арнайы келіпті.

Үш күнге ұласқан байрақты бәсекенің бірінші күнінде балуандарымыз командалық белдесу бойынша жекпе-жекке шықты. Тартысты өткен жекпе-жекте өзіміздің жерлестеріміз,  тасқа салса жарып өтетін  қазақ елінің барыстары -Айбек Нұғымаров, Мұхит Тұрсынов бастаған команда  намысты қолдан бермей, қарсыластарының жауырындарын жерге тигізіп жеңісті жұлып әкетті. Осылайша Шығысымыздың абыройын тағы бір асқақтатып тастады. (300 мың теңге). 2-орынды Алматы қаласынан келген балуандар (150 мың теңге), 3-орынды Алматы мен Астана қаласынан келген апайтөс батырлар бөлісті. (80 мың теңге).

   Бәсекенің екінші күнінде палуандарымыз жекелей сынға түсті. 50 кг бойынша (1-орын) Н.Тұтқышев Қарағанды обл, (2-орын )Б.Жүніс Атырау обл,( 3-орын) Ә.Мұханбетжанов Қостанай обл, Д.Ниетбай Алматы қ.60 кг бойынша  (1-орын) Е.Еренқайып Алматы қ. (2-орын) А.Балмаш Қостанай қ,  (3-орын)  М.Берекетов ШҚО, А.Арыстанбеков Алматы қ   66 кг бойынша (1-орын)  Б.Гарипуллаев Жамбыл обл, Н. Тұрсынғазиев ШҚО, (3-орын) Р.Рантаев Қызылорда обл, О.Ілесбеков Алматы қ. 74 кг бойынша   (1-орын) Қ.Төленбай  Алматы қ, (2-орын)  Д.Темірханов Алматы қ, (3-орын )А.Ғалымов Қарағанды обл, Б. Манасбаев ШҚО  82 кг бойынша (1-орын) Ә. Сахан Алматы қ, (2-орын )Н.Сәлімжанов Қостанай обл, (3-орын) Д.Пахриденов Жамбыл обл, Е.Мағауинов Алматы Алматы қ. 90 кг бойынша (1-орын) Б.Ахметбеков Қарағанды обл,( 2-орын ) С.Шәмшиев Алматы қ,      (3-орын ) П.Жәмәділ  ОҚО, М.Жаңабай Маңғыстау обл  100 кг бойынша      (1-орын)  М.Тұрсынов ШҚО, (2-орын)  А.Қалиев Атырау обл, (3-орын)  С.Пак  Астана қ, Ә. Жұмахметов Алматы қ. 100 кг жоғары салмақпен (1 орын) Д.Нұралинов Алматы қ, (2-орын)  А. Сейтен  Астана қ, (3-орын)         О. Шынкеев Астана қ, Н. Аманжолұлы Алматы обл. 

 Жарыстың үшінші күні де жалғасын тапты. Ашық аспан астында төселген боз кілемнің үстінде белдескен ірі денелі батырлар  «түйе палуан» атағына таласы.  Жан алысып жан беріскен бәсекеде турнирдің түйе палуаны болып – Алматы қаласының мықтысы  Д.Нұралинов,  (200 мың теңге), 2-орын  М. Жаңабай Маңғыстау обл  (150 мың теңге)  3-орын О. Шынкеев Астана қ, А. Қалибеков ШҚО. (100 мың теңге) жеңіп алып,  ақшалай сыйақылармен марапатталды.    Осылайша, алысқанды алып ұратын апайтөс палуандар Абай елін ұлан-асыр дүбірге бөледі.

    Жарыстың жабылу салтанаты кешінде жеңіс туын  желбіреткен  барлық жеңімпаздарға бағалы сыйлықтар тарту етілді.

   Еліміздің спорт тарихында, оның ішінде қазақ күресі мен дзюдоның дамуына айрықша еңбек сіңіріп, соңына ұрпақ жадына ұмытылмас жарқын із қалдырып өткен марқұм  Манарбек Таутанов  биыл тірі болса 50 жасқа толар еді.  

Мұқағали Мақатаев жырлағандай «фәни дүниедегі барша пенде бір сәттік қонақ ғана»   Иә, ажал жас таңдамай  біреуге ерте, біреуге кеш келеді. Дегенмен,  Шыңғыстаудың киелі топырағында Манарбек Таутановтың есімін ұлықтап, жолын жалғар әлі талай батыр ұлдардың дүниеге келері хақ.

 

 Тоғжан Қалымова

«Абай елі»

 

 

 

 

 

М.Ибраевтың туғанына 75 жыл

 

 

Биылғы жыл - Абай елінің руханият саласы үшін, қалаберді поэзия әлемі үшін айрықша атаулы жыл. Себебі, ақын, сазгер, жазушы, драматург Мерғали Ибраевтың туғанына алдағы маусым айында 75 жыл болса, атауы осы ақынның құрметіне қойылған «Ақсұңқар» ақындар сыныбының ашылғанына аттай 20 жыл толыпты. Осынау ерекше  мезетке орай Қарауыл ауылында аймағымыздағы мектеп оқушылары арасында «Жас жүрек жайып саусағын» атты облыстық деңгейдегі жыр мүшәйрасы болып өтті.

Ауданымыздың мәдени өміріне ерекше серпін берген шараға даярлық күні бұрын басталған-ды. Алыс-жақыннан жиналған меймандарды аудан басшылары мен Абай елінің зиялы қауым өкілдерінен құралған арнайы топ  Жидебай ауылынан қарсы алды. Мерғали ақынның құрметіне орай ұйымдастырылған жыр додасына облысымыздың Тарбағатай, Жарма, Аягөз т.б сынды аудандарынан жас өрен жыр жүйріктері үміттерін үкілеп келген екен. Ал, мәртебелі меймандар арасында Қырғызстан Жоғарғы кеңесінің қызметкері, Қырғызстан Жазушылар одағының мүшесі Атантай Акпаров, Семей қаласынан ҚР Жазушылар одағының мүшесі, белгілі ақын Тыныштықбек Әбдікәкімов, Астана қаласынан «Дарын» сыйлығының иегері, ақын Қалқаман Сарин,  республикалық «Мөлдір бұлақ» халықаралық балалар журналы редакторының орынбасары, «Серпер» сыйлығының иегері, танымал ақын Саят Қамшыгер, әдебиет институтының қызметкері Еркін Ғалымов, Ұлан аудандық мәдениет үйінің меңгерушісі, ақын Аслан Ғафуров және жерлесіміз, жас ақын Арман Шеризатовтар болды.

Алыс-жақыннан жиналған меймандар әуелгі кезекте Мерғали ақын мазарын зиярат етіп,  қаламгер рухына Құран бағыштап, қол жайып, дұға қайырды. Бейіт басына гүл шоқтарын қойды. Осыдан соң меймандар мінген көліктер Қарауыл ауылын бетке алып, бүгінде күллі аймағымыз бойынша бірегей руханият ордасына айналған Қарауыл гимназиясына келіп тоқтады. Аталмыш мәдени шараның беташар рәсімінде осынау ақындар сыныбы мұражай болып ашылып, ресми түрде тұсауы кесілді.

Айта кеткен жөн, қазақы қара сөзден қаймақ сүзетін бұл сынып жас буынның әдеби ортасы. Бұл жерден өлең-сөздің теориясын меңгеріп, табиғи талантын ұштаған сан ақын түлеп ұшқан болатын. Аталмыш сыныптың жетекшісі ҚР Мәдениет қайраткері Төлеген Жанғалиевтің тәлімін көрген  Сағадиев Ұлан, Имантаев Айдос, Нұржан Байтөс, Байболов Бақытжан, Алдажаров Мерей, Шеризатов Арман, Жұмакүлбаева Жадыра, Зарина Сайлаубекова, Қуаныш Еркін, Қуат Айтқали, Жайдар Жақсылықов сынды тағы көптеген талантты жастар өсіп шыққан болатын. Бұл орайда, жас ақындардың бапкері Төлеген Жанғалиев түстен кейін өткен мәдени шара барысында аталмыш сыныптың кешегісі мен бүгіні жайлы баяндама жасап өткен болатын.

Тоқтала кетер болсақ, аталмыш ақындар сыныбы Төлеген ағаның мұрындық болуымен 1996 жылы қоғамдық негізде Қарауыл гимназиясының қасынан ашылды. Кейіннен 2000 жылы аудан әкімінің қолдауымен арнайы штат бөлініп, Мерғали Ибраев атындағы «Ақсұңқар» ақындар сыныбы деп аталды. Айта кетерлігі сол, шәкірттердің алды облыстық, республикалық мүшайралар мен ақындар айтыстарының жеңімпаздары. Сонымен қатар, республикалық Абай оқуларында да жүлде бермей келеді. Халықаралық байқаулардың да жеңімпаздары осы сыныптан тәлім терген болатын.

- «Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ» деп өшпес нақыл қалдырған кешегі дана Абайдың өмірлік ұстанымын мен де мақсат етіп алдым. Ол - өлеңге таласы бар жастардың  талабын шыңдау. Менің міндетім – тек қазақ өлеңінің құдіретін түсінуді үйрету, өлең жазуға баулу. Жас өрендердің қазақтың қара сөзі мен өлеңін кеудесіне түйіп, түсіне білетін азамат болуы зор мәртебе, - дейді Абайдың ақындық мектебінің түтінін түтетіп отырған Төлеген ағамыз. Ал, осынау бірегей руханият орталығына Мерғали Ибраев есімін беру ақын ағаға деген өшпес құрметтің белгісі екен. Сол тәрізді сынып атауынан жоғарылатып, мұражай атандыру да артта із қалсын деген ізгі ойдан туыпты. Бұл ретте аталмыш шара Мерғали ақынның 75 жылдығымен орайластырылған.

Аталмыш мұражайды жабдықтап, талап үдесіне сай ету үшін мәдениет саласының жанашыры, аудан әкімі Тұрсынғали Мүсәпірбеков қолдау көрсеткен екен. Яғни, аудандық бюджеттен қаржы қарастырылып, кабинет іші қайта жарақтандырылды. Мұражай төріне осы сыныптан шыңдалған шәкірттер жетістіктерінен арнайы көрме әзірленіпті. Қысқаша айтқанда, күні кешегі Абай, Шәкәрім, Көкбай, Әріп, Уәйіс сынды өлең дүлдүлдерінің бүгінгі сарқытындай болған Төлеген ағаның ақындық мектебінің түлектері алған белестер туралы мол мағлұмат бар.

Мұражай үшін әкелінген тарту-таралғылар да мол болды. Соның ішінде, заманында  аталмыш ақындар сыныбының ашылуына қолдаушы болған, сол жылдардағы аудан әкімі Қонысбай Төлеубековтың атынан шетелдік теледидар тарту етілді.

Бұл күнгі шара барысында зиялы қауым өкілдерін елең еткізерлік бір жаңалық Мерғали Ибраевтың жаңадан жарық көрген «Жұмбақ жолаушы» атты жинағының тұсауы кесілді. Алматы қаласынан «Әдебиетті қолдау» бағдарламасы аясында оқырманға жол тартқан аталмыш кітап 2200 дана екен. Яғни, еліміздің барлық кітапханаларын толық қамти алады деген сөз. Ақын жинағын құрастырған оңтүстік астанадағы М.Әуезов атындағы әдебиет институтының ғылыми қызметкері Еркін Ғалымов.

Тұсаукесер рәсімге қатысқан Мерғали Ибраевтың көзкөргендері ақын есімінің де, оның шығармашылығының да ғұмырлы болатынына сенім зор екендігін айтып жатты.

Әйтседе, бұл күнгі шараның мәйегі түстен кейін өрбіген жыр мүшәйрасында айқын көрініс тапты. Айтулы байқау барысында Алатаудың етегінен келген Қырғызстан Жазушылар одағының мүшесі Атантай Акпаров Төлеген Жанғалиевке бауырлас елдің атынан құттықтау лебіз білдіріп, шығармашылық шабыт тілей келе сый-құрметтің белгісі ретінде арнайы шапан жапты.

Ал, мектеп оқушыларының жыр мүшәйрасына келер болсақ, қазылар алқасының төрағасы танымал ақын Тыныштықбек Әбдікәкімов бастаған шара меймандары болды.

Мүшәйрада әр ауданнан келген 14 дарын өзара бақ сынасты. Өлең өлкесінде өзіндік өрнек салып үлгерген жас ақындардың да бар екеніне анық көзіміз жетті. Жауқазын жырларына Мерғали ағаларының есімін де арқау етіп, сөз маржанын төгілткендер болды.    

«Жүйріктен жүйрік озар жарысқанда» демекші, көп ұзамай мүшайраға қатысқан жас ақындар ішінен дараланған шалқар шабыт иелері анықталды. Атап айтсақ, қорытынды бойынша Бас жүлдені Қарауыл гимназиясының 11 сынып оқушысы Зарина Оралқызы жеңіп алды. Жас өреннің өлеңдерінде отты екпін, ерекше леп бар екен. Ал, бірінші орынды Тарбағатай ауданынан келген Аяжан Қамзаева иеленді. Ал, жүлделі екінші орынға екі өрен ұсынылыпты. Олар Қарауыл гимназиясының оқушысы Диана Садырбекқызы мен тарбағатайлық Медеу Ғарифолла сынды сөздің майын ағызған жалынды жас шайырлар болды.

Үшінші орын алғандар қатарында Жарма ауданының К.Кәкенов орта мектебінің 7 сынып оқушысы Қайрат Есентай, Шәкәрім атындағы орта мектеп оқушысы Бағжан Кәріпбаева және Медеу мектебінің оқушысы Қорлан Берікқазиналар болды. Ал, қалған қатысушылар ынталандыру сыйлығын алды. Бас жүлдені еншілеген өренге 75 мың теңге көлемінде ақшалай сыйақы табысталды.

 

Нұржан БАЙТӨС,

«Абай елі»

 

Сәрсенбі, 10 Мамыр 2017 00:00

Арманда кеткен боздақтар-ай

Кеңес жауынгерлеріне,техниканың соңғы жетістіктерімен бақайшығына дейін қаруланып,Европаның басты елдерін түгелге жуық жаулап алып Орасан зор тәжірибие жинақтаған фашистік Германияның бесаспап әскерлерімен соғысу оңайға соққан жоқ .Жеңіске өлшеусіз құрбандықпен,қиыншылықпен әрең дегенде қол жеткізілді.

Мәселен ,Украинадағы «Харьков қазаны» деген жерде 4 мыңнан астам двизвия жауынгерлері қоршауда қалып опат болған.Мұның дені №106 атты әскердің құрамындағы қазақтар екендігі кейіннен анықталған.

Осы тәрізді оқиғалар әсіресе Смоленск жерінде де көп болған.1943 жылы март айында 33-армияның №5 двизиясының жауынгерлері бұйрық бойынша үсті-үстіне шабыулдап,немістерді батысқа қарай шегінуге мәжбүр етеді.Осы ұрыста гвардия лейтенанты жерлесіміз Мардеш Стамбеков ерекше ерлігімен көзге түседі.Шара бар ма,қиан-кескі ұрыстың бірінде ол опат болады.Сұрапыл ұрыс кезінде өлгендерді жерлеуге де мүмкіндік болмайды.Олардың мүделерін снаряд қопарып кеткен бір шұңқырға көмген болады.Олар 70 жыл бойы белгісіз күйде қала береді.

2012 жылы Москвада құрылған «Обелиск» атты іздеу отряды Смоленск облысының Тиемкин аудынына экспедиция жасақтап,әлгі шұңқырдан 36 жауынгер мен офицерлердің сүйегін қазып,алып тексеру жүргізгенде Стамбеков Мардештің мойнындағы медальонын шиыршықталған тілдей қағаз тауып алады.

Онда: «Стамбеков Мардеш,гвардия младший лейтенант,1912г.р.Место рождения Семипалатинская область,Абаевский район,Мукурский сельсовет ,колхоз Бирлык.Призван Семипалатинским РВК,жена Сулейменова Сагила» деп жазылыпты.

Марқұмның бірде болмаса,бірде мерт болатының білгендей өзі және жұбайы жөнінде тілдей қағазға жазып,медальонында сақтаған жазуы мұрағат мұрасындай өте құнды дерек болды.Өзі өлсе де аты-жөні сақталып қалды.

Ал қорғаныс министрінің Орталық архивінде:Гвардий лейтенант,командир взвода 5-й гвардейской стрелковой двизии 33-й армии Станбеков Мардеш,1912 г.р. деп жазылған.Лейтенант атағын соңғы ұрысқа кірер алдында алған тәрізді.

25 август 2012 жылы «Поле Памяти» атты мемориалдық зиратқа шұңқырдағы барлық жауынгерлер салтанатты түрде қайта жерленген.Бәрінің де аты-жөндеріжазылған мемориалдық табличка тақта орнатылған.Офицер Мардештің медальонын табылған тілдей қағаздағы жазу,дерек оны хабарсыз кетті деген қарақағаздың жалған екендігін дәлелдеп берді.

           Осындай өтірік қарақағаздың қаншама боздақтарға жіберілгені қазір де анықталып жатқанына тәубе дейсің.

    М.Түңлікбаев

аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы

 

Сәрсенбі, 10 Мамыр 2017 00:00

Көзі көргендер айтқан еді

Біз, соғыс дейтін қасіретті көрмеген, бергі дәуірде, бейбіт заманда өмірге келген ұрпақпыз.

   Бірақ, соғысқа қатысқан майдангер аға-аталарымызды көзімізбен  көрудің сәті түсіп, олардың майдан туралы әңгімелерін естідік, ерліктеріне бас иіп, оларды құрметтеп, қадірлеуді бойымызға сіңіріп өстік.

  Алайда, олардың бірде-бірі соғыстағы ерліктерін ерекше қылып айтқан емес, оны азаматтық борышым, ел қорғаудағы ерлердің ісі деп білетін.

  Соғыс жайлы әңгімеден гөрі, олар көп ретте оның зардап, зұлмат, қасіретін айтып, бүгінгі тыныш заман мен бейбіт еңбекке мың мәрте  тәубе деп, ұрпақтарын оқып-білім алуға, адал еңбек етуге үндейтін.

  Ал, бүгінде миллиондаған аға ұрпақтың төккен қаны мен ересен ерлігімен келген осы Ұлы Отан соғысына қарсы, тіптен теріс баға берушілер көбейіп кетті.

    Қалай айтылса да, Ұлы Отан соғысы – тарихтың бір  парағы. Оны ой-санадан аластап, жазбадан өшіруге келмейді. Адам баласы қай уақытта болмасын өз заманының пердесі. Қаласын-қаламасын соғысты да көреді, оның орасан зор зияны мен қиындығын басынан өткереді.

    Сонау алыстағы Қазақстанның Шығысындағы Шыңғыстау өңірі де соғыстың дүмпуі мен әбігерін бастан өткерді.

     Абай туған осы өңірден 2000-ға жуық боздақ қан майданға  аттанып, оның 600-дейі ғана елге аман-есен оралған. Олардың көбі соғыстан алған жара мен мүгедектігі салдарынан  көп жасамай өмірден ерте өтіп кетті.

    Қазақ деген- іске адал, сөзге сенгіш, аңқау да аңғал, бірақ уәдеге, сертке берік ғой.

    Үкімет пен партия айтты деп соғысқа жарамды азаматтардың көбі өздері сұранып, қан майданға аттанып жатса, ауылдағы қара халық өздері аш құрсақ бола тұра, аузындағы соңғы дәмін жырып, жылы қолғабы мен тіккен тон көрпесін майданға жіберіп жатты.

Тіпте,мыңдаған қазақ қыздары майдан даласындағы Әлия мен Мәншүктің ерлігімен рухтанып, ерте ержетті.

Осындай ерік жігерін жанып, өзі сұранып,сұрапыл соғысқа аттанғандардың бірі- Шыңғыстау елінің тумасы, қол бастаған Мамай батырдың ұрпағы- Баян Байғожина.

  Қазақта:  «Естігенімді айтсам -жалған болар, көргенімді айтсам- шындыққа жанасар» - деген сөз бар.

   Сол айтқандай, Баян сынды батыр апамыз жайлы ағат айтып, жалған жазу жараспас.

   Ендеше, Баянды көрген, онымен тілдескен, көзін көргендердің айтқаны мен жазғанына жүгінейік.

    Абай елінде – текті әулеттің жалғасы, қиын-қыстау жылдары  бір кісідей емес, ер кісідей-ақ еліне қызмет жасаған, қоғамдық тірлікте топ бастаған, бүгінде өмірде жоқ Әсия Майқанова дейтін анамыз болды.

    Әсия апай – әрісі Абылай ханнан тарайтын, берісі Тобықты Шыңғыстау еліне әйгілі Майқан төренің қызы.

  Майқан төре – Ұлы Абайдың баласы Мағауияның жақын досы болған,

1895 жылы қайтыс болған Абайдың ұлы- Әбдірахманның денесін Алматыдан Ақшоқыға жеткізген үш адамның бірі – Майқан төре.

   Бұл жайлы М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының «Қапада» тарауында жақсы баяндалған.

  Әсия апай - өзі көзімен көрген, куә болған Абай елінің өткен тарихына қатысты әңгімелерді жақсы білетін, тек шындықты айтатын,тура мінезді адам еді.

2005 жылы – Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты деректер жинау үшін Әсия апайға жолығып, әңгімелескен едік.

  -   Әсия апай, жерлесіміз батыр қыз Баян Байғожина туралы не білесіз?-деп   сұрағанымызда

Апай  еш ойланбастан:

  • Білгенде мен білейін. Баянды көрген,бірге оқыған адаммын. Екеуміз соғыс қарсаңында Қарауылда орта мектепті бітіріп, интернатта жатып, қара нанды бөліп жеп, сабан төсеген матраста бірге жатқан сырлас құрбы қыз болдық – деп әңгімесін әріден бастаған.

   Сондағы Әсия апайдың Баянның келбетін ақын – жазушыдай көркем суреттеп: «Екі көзі қарақаттай жайнаған, қос бұрымы қалың қарағайдай өрілген, томпақ бетті, алма жүзді, қара торының әдемісі еді» - деп сүйсіне айтқаны есімде қалыпты.

     Әсия апай сәл ойланып, «Баянның өз ойын ашық айтатын батылдығына, аштық пен суыққа төзімділігіне қайран қалып, от жағылмаған суық бөлмеде бүрсеңдеген қыздарға жігер беріп, ән бастап, қалжың сөз айтып топ бастаған белсенділігі мен ерік -жігеріне әрі сүйсініп, әрі таң қалушы едік» – деп еске алған.

  • Соғыс басталған жылы мен Саржалға, ол өзінің ауылы Архатқа қайтты. Хабар болмай көз жазып қалдық. Кейіннен ,өзі сұранып соғысқа аттанды деп естідім.

Соғыс біткен соң, 1945 жылы Берлин түбінде қаза болғанын естіп, қатты қайғырдым.

  Батыр да, батыл болатын. Соғыста ерлік көрсетіп, батыр атанса оған еш шүбә келтірмеймін – деп әңгімесін аяқтап еді кейуана.

 Иә, алған бетінен қайтпайтын қайсар қыз Баян тәуекелге бел буып, туған жері – Шыңғыстаумен қоштасып,  ата-анасының батасын алып, алдымен Семейге келіп, онда мергендік арнайы курстан  өтіп, сақадай - сай  дайындықпен майданға 1943 жылы аттанған.

Беларуссия,Украина, Польша жерлерін неміс фашистерінен азат етуге қатысқан. Өзінің батырлығы мен қаһармандығы арқасында мергендігімен көзге түсіп, қан кешкен шайқастарда төрт рет жараланып, бірнеше жауынгерлік  орден – медальдарға ие болған.

Берлин түбіндегі қиян –кескі ұрыстарға қатысып, 1945 жылы 27 сәуірде Жеңіске небәрі он екі- ақ күн қалғанда Гинденбург бекінісін алу үшін болған шайқаста ерлікпен қаза табады.

   Баянды соңғы рет көріп, тілдескен, ол жайлы көркем очерк жазып, есімін әйгілеген, тарихта қалдырған орыс журналисі Павел Кузнецовке мың мәрте рахмет айтайық.

  Ол Баянмен Берлин түбіндегі Гинденбург қалашығында қашуға үлгермеген неміс офицері Бюргердің сән –салтанатты кең үйінде кездескен.

   Оның «Шыңғыстаудың Баяны» атты очеркі  «Комсомолская правда» газетінің 23 март 1945 жылғы нөмерінде жарияланған.

 Шағын, бірақ бізге қымбат очерк Баянның ерлігі мен қаһармандығын боямасыз баяндайтын, нақты бірден – бір жазба дерек, батыр қызға көркем сөзден тұрғызылған ескерткіш десе де болады.

     Очерктің өзі: «Төгілген ұзын қара шашын айқастыра ұстап, солдат бөркін баса киген, қарақат көзді Баянның жүзі Қазақстанның күн сәулетті кең жайлауынан жаңа ғана келгендей қошқыл тартқан» - деп шуақты күндей жарқырай басталуының өзі қандай тартымды!

   Әсия апай айтқан Баянның бейнесі мен орыс журналисі П.Кузнецовтың батыр қыздың көркем сипаттамасының дәл келуі көзі көргендердің көзі мен сөзінің бірдей шыққаны да қызық..

  Әскери журналист оның Қазақстанның шалғайдағы Шыңғыстау өңірінен келгенін біліп, ашық-жарқын әңгімелесіп,  ұрыс даласындағы ерлігі мен батырлығы үшін «Қызыл жұдыз» екі мәрте «Даңқ» орденіне ие болғандығын айрықша мақтанышпен жазған.

  Тіпте, жуырда болған шайқаста 15 фашистің көзін жойғаны үшін

«Отан соғысы»  орденін алған оқиғасын да қосқан.

  Қоштасарда «Берлинде жеңіспен көріскенше!»-деп қимай қол алысқанымен, бұл соңғы жүздесу екенін екеуі де білмеді.

  Арада бір айдан соң ұзаққа созылған Берлинді алу шайқасында Баян ерлікпен қаза табады.

  Белгілі әскери журналист, кейіннен әйгілі жазушы атанған Павел Кузнецовтың  бұл очеркі оның «Москвадан Берлинге дейін» кітабына еніп, миллиондаған орыс тілді оқырмандар қазақтың батыр қызының ерлігіне куә болып, есімін білді-ау деп ойлаймын.

  Баянды дәл осы Берлинде  1945 жылы наурыз айының аяғында көрген тағы бір адам – Абай еліне көршілес, Абыралы ауданының ұланы, гвардия аға-лейтенанты Мұрат Қабышев деген азамат екен.

  Мұрат Қабышевтың майдан даласынан жазған, елге жолданған бұл хаты кейіннен Семей облыстық  мұрағатынан табылып, «Семей таңы» газетінде «Жауынгер хаты» деген айдармен жарияланды.

   Мұрат ағамыз өз хатында: «Қиылған қас, қара көз, қара торы, басына солдат малақайын киген қыз менен: «Ағай, қай жерденсіз? – деді.

 «Семей облысы, Абыралы ауданының азаматымын»-деген сөз менің аузымнан шығуы мұң екен,көптен жерлестеріне кездеспеген қазақтың батыр қызы: «Жерлес екенбіз. Мен Абыралыға көршілес Шыңғыстауданмын. Атым - Баян Байғожина», -деп шап беріп, қолымды алды», -деп сол бір қуанышты кездесу сәтін тебірене жазған.

  Оның жауынгерлік жолын біліп, ерлігін өз аузынан естіп, Баянның хабарын айтып, елге сәлемін жеткізген де осы - М. Қабышев.

  Ең соңында: «Мұндай Отанға еңбегі сіңген Баян сияқты қазақ қыздары санаулы. Қазақ қыздары, Баян сияқты еңбек сіңіріңдер!»-деп хатты аяқтапты.

  Баянды соңғы рет көрген жерлесіміз, Абыралылық Мұрат Қабышев кім екен? Оның соғыстан кейінгі тағдыры не болды екен?

  Ең бастысы соғыс қырғынынан аман қалды ма?-деген сұрақтар да ойдан шықпайды.

 Иә, батыр қыз Баянды ең соңғы рет көзімен көрген Әсия Майқанова, Павел Кузнецов пен Мұрат Қабышевтардың айтып, жазып, бізге қалдырған естеліктері осы.

  «Ер есімі-ел есінде»,-деген батыр қыз Баянның атын Шыңғыстау елінің халқы ұмытпайды.

  Аудан орталығында бір көше, Баян атындағы  балалар бақшасы батыр қыз есімімен аталса, ұлағатты ұстаз,халықтың жанашыры -Түгелжан Әзімбаева негізін салған «Баян» клубы – Архаттағы мәдениет пен өнердің орталығына айналды.

  Ертеректе, қарт журналист, ақын-Қабыш Молдашев «Баян» атты поэма жазса, бергі тұста осы жолдардың авторы «Шыңғыстаудың шынары» атты пьеса жазды.

  Берлин түбіндегі шайқаста ерлікпен қаза болған Баян Байғожина –Совет Одағы Батыры атағына ұсынылған деген екі ұштылау дерек бар.

Оның үстіне екі мәрте «Даңқ» орденін алған Баянның соңғы ерлігі үшін үшінші мәрте «Даңқ» орденіне ұсынылуы да мүмкін-ғой.

  Бірақ, түйткілді осы мәселелерді қозғап,зерттеп, анықтап соңына түскен ешкім жоқ.

   Батыр қыз Баянды жерлестері Абайлықтар ғана жақсы білуі мүмкін. Оның есімін, ерлігін көп ел біле бермейді. Сондықтан, облыс көлемінде батыр қыз Баян атында байқау,конкурс, мәдени спорт жарыстары өтіп жатса, Семей қаласында мектеп, Өскемен қаласында көше аты берілсе, нұр үстіне нұр болар еді.

  Осы орайда, қолға алынбай жүрген мәселелердің бірі – батыр қыздың жерленген орнын анықтау, көз жеткізу.

  Баян 1945 жылы 27 сәуірде Берлин түбіндегі Гинденбург қамалын алу жолындағы шайқаста қаза тауып, сонда жерленген деген деректі айтып та, жазып та жүрміз.

  Алайда, батыр қыздың жерленген орнын нақтылап, есімі жазылған тақтаны көріп, суретке түсіріп бекіткен жоқпыз ғой.

  Бұл жайлы, екі-үш жыл бұрын Қазақстанның Германиядағы елшілігіне хат жазып, сұрау салғанымыз бар. Әлде біздің хатымыз жетпеді ме? әлде оқығандар бұған селқос қарады ма? әйтеуір хабар болмады.

  Әлі де кеш емес. Ендеше,Баянның ерлігін ұмытпай, оның есімін қадірлеу бүгінгі жас ұрпақтың парызы болса  деген жақсы тілек бар.

Әсет Медеуханұлы

Қарауыл ауылы

ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері

 

Өнер өріндегі 45 жыл

 

 Сәуірдің 25-і күні Семей қаласында Абай атындағы сазды-драма театрда Абай елінің «Қаламқас» халықтық ән-би ансамблінің кезекті шығармашылық концерті болып өтті. Өнер ұжымының әсем сазын сағынған шаһар жұртшылығы бұл жолы да театрдың кең залына молынан жиналды. Көрермен қауым иін тіресіп, ине шаншарға орын  болмаған осынау кеште халық ансамблі айрықша қошеметке бөленді.

         Өнер әлемінде бір адамның ғұмыры дерлік 45 жылға тарта өзіндік тарихы қалыптасқан «Қаламқас» халық ән-би ансамблінің бұл жолғы бағдарламасы тың тартуларға толы болды. Ансамбльдің көркемдік жетекшісі Нұрбек Өмірбек, аудандық «Абай» халық театрының бас режиссері, ҚР мәдениет үздігі Дулат Қабдолдин, «Шыңғыстау» ұлт аспаптар оркестрінің жетекшісі Нұргүл Төлемісова, ансамбльдің балетмейстрі, ҚР мәдениет үздігі Ария Айтбаева, әйгілі «Өрнек» би ансамблінің жетекшісі Зайра Кәріпжанова мен ансамбльдің музыкалық жетекшісі Дамир Бекмұханбетовтер кезекті бағдарламаның ұйымдастырушылары екен.  

         Сазды кешті фольклорлық ансамбльдің орындауындағы «Шаңды жорық» күйі дүбірлі әуенмен ашты. Аталмыш оркестр сонымен қатар, Нұрбек Өмірбектің орындауындағы «Абай ұрпақтары әні», Майнұр Өнерханның репертуарындағы халық әні «Алқоңырды» да сүйемелдеді.

         Ал, Қабышев Қайрат Біржан салдың «Айтбайын» орындаса, бишілер тобы «Аққу» биін ел назарына ұсынды.

Бұл жолғы бағдарламада Нұрғиса Тілендиевтің «Абай табиғаты» композициясын қобызшылар тобы көркем үлгіде, ерекше шеберлікпен орындаса, ансамбльдің өнерпаздары ұсынған этнографиялық «қыз-жігіт айтысында» халық әндері әсерлі орындалды.

Әлбетте, осынау ерекше кеште «Қаламқастың» күллі қазақ жұртшылығы таныған өнерпаздарының ән шырқамауы мүмкін емес еді. Бұл ретте Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бақыт Шағатаева «Көш қызығы» халық әнін тарту етсе, Нұрбек Өмірбеков пен Ақбота Кәрменова «The prayer» әнін арнады.

Бүгінгі Абай елінің төл мәдениеті тек ән мен биден ғана тұрмайды. Ауданымызда көне ұлттық аспаптар да қайта жаңғырып, рухани мұралар қатарын толықтыруда. Аталмыш орайда, ұлт аспаптар ансамблі өнерсүйер қауымды айрықша тамсантты. Нақышына келтірілген «Дүр қамшы» туындысын көрермен асқан сүйсініспен қабылдады.

Сондай-ақ Дәулет Сағатов «Құшақ жайған қандай адам» әнін, ҚР еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Тамара Көзбаева «Жақсы адамдар» әнін, әншілер квинтеті испанның «Passera» әнін ұсынды.

         Кеште «Қаламқас» қатарындағы жас өнерпаздар да қошеметке бөленді. Балдырғандардан құралған «Саз» триосы мен «Өрнек» би тобы әзірлеген «Көкке өрле» композициялық қойылымы талғампаз қауымды тәтті еткені сөзсіз. «Дала сазы» фольклорлық ансамблі «Дайрабай» күйін әуелетіп, өнерді серік еткен Елдос Советханұлы мен Қарлығаш Сейдахметова «Әлия» әнін әр жүрекке жеткізе білді.

Бір бұл емес, талғампаз семейлік көрермен қаламқастық бишілердің «Алтын адам» композициясына да таң-тамаша қалысып, қошемет білдіріп, ұзақ қол соқты. Расында, өнердің мәйегі қалыптасқан, алаш елінің руханияты мен мәдениетінің астанасы саналатын кірпияз Семей жұртшылығын таңырқату оңайға соқпайтыны белгілі. Бұл ретте, осынау  кешті ұйымдастырушылар әр нөмірді орнымен сәтті таңдап, ал өнерпаздар қатары жоғары даярлықтары себепті көңілден шыға білді.

Осылайша, кеш барысы да мәреге таяған болатын. Концерттік бағдарламаны ансамбль әншілерінің орындауындағы «Семейім менің» атты асқақ үнді ән тәмамдады.

         Өнер кешін тамашалаған көрермен арасынан 45 жылға аяқ басқан осынау мерейлі ұжымға арнап Семей қаласының әкімі Ермак Салимов пен Абай ауданының әкімі Тұрсынғазы Мүсәпірбеков ықылас гүлдерін табыстап, құрмет білдірді. Сонымен қатар, жерлесіміз, әйгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Арап Еспенбетов, М.О.Әуезов атындағы педогогикалық колледждің директоры Шағангүл Жанаева жүрекжарды ыстық ықыластарын білдіріп, ізгілікті лебіздерін арнады.

 

Нұржан БАЙТӨС,

«Абай елі»

Page 4 of 29

Біз туралы

Бас редактор: Байтусов Нуржан Мейзханович   

Тілшілер:  Сарсенбина Анар Қабдуалиқызы

Тілшілер: Рақымбекқызы Тоғжан 

Компьютерде теруші: Дукенбаева Баян 

 

 

Сайт материалдарымызды пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті.

Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін.

Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Соңғы жаңалықтар